Το Αγρόκτηµα τον συνάντησε το απόγευµα της Τρίτης 4 Οκτωβρίου, να προσπαθεί να περάσει τα 600 γίδια του στην απέναντι όχθη του Βενέτικου µε τον καιρό να κλείνει όλο και πιο απειλητικά
Στον ορίζοντα ο ήλιος είχε πάρει την κατηφόρα και ετοιµαζόταν να κρυφτεί πίσω από τα επιβλητικά βουνά της Πίνδου. Tην καθοδική του πορεία ακολουθούσε και η θερµοκρασία που έπεφτε όσο περνούσε η ώρα. Σιγά–σιγά µε τις παροτρύνσεις, τα σφυρίγµατα, αλλά και τα σπρωξίµατα του ίδιου και των δύο τσοµπάνηδων, που έχει στη δούλεψή του, το κοπάδι µε τις 600 γίδες του Λευτέρη Ντίκου άρχισε να διασχίζει, ένα πίσω από το άλλο, σε σειρές, τον ποταµό Βενέτικο, λίγο έξω από τα Γρεβενά. Μπροστά οι τράγοι, µε τα τεράστια κέρατα και τις ογκώδεις κουδούνες, που ξεσήκωναν τον κόσµο.
Παραδίπλα ο λευκότριχος «Κώτσιος», ένα άλογο 11 ετών που χρησιµοποιείται για να κουβαλά ανθρώπους και υλικά, και στην «ουρά» τα έξι θηριώδη τσοµπανόσκυλα του κοπαδιού, που επιτηρούσαν µην τυχόν φύγει καµία κατσίκα ή πεταχτεί κανένα πεινασµένο «ζουλάπι» και κάνει ζηµιά. Από κοντά και το 4χ4 αγροτικό του κτηνοτρόφου, το οποίο το χρησιµοποιεί για σπίτι και κουζίνα, όσο ακολουθεί το κοπάδι κατά την κάθοδό του προς τα πεδινά, µέσα από βουνά, χαράδρες, ποτάµια και χωριά
Τη νύχτα ο καιρός θα χαλούσε
Ήταν Τρίτη 4 Οκτωβρίου, γύρω στις 5:30 το απόγευµα και έπρεπε όλο το βιός να περάσει έγκαιρα από το ποτάµι, πριν πέσει το σούρουπο. Το έκτακτο καιρικό δελτίο, που είχε βγει τις προηγούµενες ώρες, δεν άφηνε κανένα περιθώριο για ολιγωρία. Τη νύχτα ο καιρός θα χαλούσε και θα έφερνε βροχή. Το ποτάµι θα «φούσκωνε», καθιστώντας εξαιρετικά δύσκολη τη «διάβα» του.
Η νύχτα έπρεπε να βρει το κοπάδι ασφαλές από την απέναντι όχθη του Βενέτικου. Θα ακολουθούσε, αµέσως µετά, ξεκούραση λίγων ωρών, µε γρήγορο µαγείρεµα σε µια υποτυπώδη κουζίνα δίπλα στο αυτοκίνητο, φαγητό και ύπνο γύρω από τη φωτιά, για τα ζώα, και για τους τρεις τσοµπαναραίους, όπως αρέσκονται να αυτοπροσδιορίζονται ο συνοµιλητής µας κι οι βοηθοί του. Τα χαράµατα, θα έπαιρναν ξανά το δρόµο της προς Θεσσαλία.
Τα µονοπάτια των Βλάχω
Η κάθοδος του κοπαδιού είχε ξεκινήσει πριν οκτώ ηµέρες, στις 25 Σεπτεµβρίου, από την Αετοµηλίτσα των Ιωαννίνων, όπου τα ζώα είχαν µείνει για τέσσερις µήνες και έβοσκαν πουρνάρια και βότανα, στα αλπικά λιβάδια της Πίνδου. Προορισµός, το Καλαµάκι Λάρισας. Ένα ταξίδι, µήκους 345 χιλιοµέτρων και διάρκειας συνήθως 27-28 έως 33-35 ηµερών (ανάλογα µε τον καιρό και την κατάσταση του κοπαδιού) το οποίο κάνει ο 39χρονος Λευτέρης Ντίκος, Βλάχος στην καταγωγή και µπλεγµένος µε την κτηνοτροφία από τα 13 του χρόνια, όταν τον άφησε ορφανό ο αδόκητος χαµός του πατέρα του. Κινούµενος στα ίδια µονοπάτια, που ακολουθούσαν αιώνες τα µετακινούµενα τσελιγκάτα Βλάχων, Σαρακατσαναίων και Κουµανταραίων, από τη Θεσσαλία και την Ήπειρο προς την Πίνδο και αντίστροφα, για να ξεκαλοκαιριάσουν και να ξεχειµωνιάσουν τα ζώα τους.
Μια πληθώρα από λεπτές επιµέρους «χαρακιές» πάνω στο χάρτη των υψιπέδων της ηπειρωτικής Ελλάδας, που, σαν άλλες µικρές ψηφίδες, διαµορφώνουν ένα πυκνό µωσαϊκό δρόµων. Ανάλογα µονοπάτια, άλλωστε, υπάρχουν και σε άλλες περιοχές, όπως αυτά που πηγαίνουν στο Βέρµιο, στα βουνά της Λαµίας, στις πλαγιές του βουνού των Κενταύρων και στα όρη της Πελοποννήσου
Ένα αέναο ανέβα–κατέβα κοπαδιών και ανθρώπων, αναπόσπαστο κοµµάτι της παράδοσης και του πολιτισµού της χώρας, το οποίο, αν και µε φθίνουσα πορεία τις τελευταίες δεκαετίες, συνεχίζει να παίρνει τη σκυτάλη από τη µία γενιά και να τη δίνει στην επόµενη.
Επιστηµονικές µελέτες από νεαρούς επιστήµονες όπως ο γεωργοοικονοµολόγος Αθανάσιος Ράγκος και η τοπογράφος Νάντια Ντάσσιου, κατέγραψαν ότι σήµερα στη χώρα υπάρχουν τουλάχιστον 3.700 κοπάδια µετακινούµενων, που δίνουν, άµεσα ή έµµεσα, εισόδηµα σε 4.500 οικογένειες, καθώς και δεκάδες «δρόµοι», που συνεχίζουν να χρησιµοποιούνται από τους κτηνοτρόφους για την κάθοδο των κοπαδιών τους στα χειµαδιά
«Ευτυχώς ή δυστυχώς, είµαστε ακόµη πολλοί. Αυτές τις ηµέρες βρήκα στο δρόµο άλλους τουλάχιστον 15 µετακινούµενους. Στο χωριό µου δυστυχώς είµαι ο µόνος όµως υπάρχουν άλλοι σε Σαµαρίνα, Αβδέλλα, Σµίξη, Περιβόλι, ∆οτσικό, αλλά και Φιλιππαίους. Γενικά στη ∆υτική Μακεδονία και την Ήπειρο είµαστε πολλοί και υπάρχουν και αλλού, από όσο γνωρίζω», λέει ο κ. Ντίκος
Όπως εξηγεί «εδώ που είµαστε τα ονοµάζουµε «βλαχόστρατα». Είναι η στράτα που περνούσαν από παλιά οι Βλάχοι. Κανά δύο κοµµάτια εγώ τα έχω αλλάξει, για να ταιριάζουν στο δρόµο για τα µέρη µου. Παλιά περνούσαµε και µέσα από τη Λάρισα, µιλάω µέχρι το 1980 -85. Τώρα όµως µας βγάζουν από τα Τέµπη και πάµε γύρω–γύρω», λέει και σηµειώνει: «και να ξέρεις ότι όλοι οι ασφαλτόδροµοι χαράχτηκαν πάνω σε αυτές τις βλαχόστρατες. Αν δεις η Εγνατία πάει από εκεί, ο δρόµος Λάρισας-Θεσσαλονίκης. Είναι όλα µελετηµένα, διότι από αυτά τα µέρη περνούσαν επί αιώνες κάποιοι άνθρωποι»
Οι άγραφοι νόµο
Τα πράγµατα, βέβαια, στις µέρες µας έχουν διαφοροποιηθεί αρκετά. Για παράδειγµα το ανέβασµα στα βουνά δεν γίνεται µε τα πόδια, αλλά µε φορτηγά, διότι σε πολλά σηµεία των «βλαχόστρατων» έχουν αναπτυχθεί καλλιέργειες και δεν επιτρέπεται στα αιγοπρόβατα να περάσουν, γιατί κάνουν ζηµιές στο διάβα τους.
«Ανεβάζουµε τα ζώα µε φορτηγά στις 28 Μαΐου. ∆υστυχώς µας απαγορεύουν να πάµε νωρίτερα. Έχουµε ένα σηµείο εκεί στο χωριό (σ. σ. εννοεί την Αετοµηλίτσα) για να συγκεντρωθούν τα κοπάδια και µετά την 1η Ιουνίου τα βγάζουµε πάνω στο βουνό, όπου έχουµε ζώνες. Η πρώτη είναι για βοσκή µέχρι την 20η Ιουνίου, σε βοσκοτόπια γύρω κι ελαφρώς πάνω από το χωριό και µετά τις 20 Ιουνίου πάµε προς τις αλπικές ζώνες µέχρι τα 2.500 µέτρα σε υψόµετρο. Εκεί τα χόρτα βαράνε µετά τις 10 Ιουλίου και δεν πάµε πιο πριν για να µην τα πατήσουµε. Έχουµε µεταξύ µας κάποιους νόµους άγραφους και τους τηρούµε», τόνισε ο νεαρός κτηνοτρόφος, ενώ την περιβαλλοντική διάσταση του ρόλου των µετακινούµενων επισηµαίνει και ο Γιάννης ∆εκόλης, πρόεδρος του Συλλόγου Μετακινούµενων Ιωαννίνων, τονίζοντας πως «δάσος χωρίς πρόβατα και γίδια, είναι πεθαµένο δάσος. Γύρω από τα κοπάδια θα δεις να αναπτύσσεται η χλωρίδα και η πανίδα, είτε είναι φυτά που φυτρώνουν στις κοπριές των ζώων, είτε αρκούδες, λύκοι, λαγοί και ούτω καθ’ εξής»
Άγρια ωράρια το καλοκαίρ
Κατά τη διάρκεια της παραµονής των κοπαδιών πάνω στους ορεινούς όγκους η ζωή των µετακινούµενων, γίνεται ακόµη δυσκολότερη. «Έχουµε άγρια ωράρια το καλοκαίρι. Ξυπνάµε στις 3:30–4:00 και πάµε µε τα άλογα στη στρούγκα, όπου αρµέγουµε. Αν δεν βρέχει και δεν µας κλείσουν τα ποτάµια, επιστρέφουµε και πρέπει µέχρι τις 7:30 να είµαστε στο χωριό. Όσοι δίνουµε το γάλα στους εµπόρους, πρέπει να το µεταφέρουµε σε δύσκολους δρόµους. Για να καταλάβετε, για τα 58 χλµ., που είναι η απόσταση από την Αετοµηλίτσα έως τη Σαµαρίνα, κάνουµε µία ώρα και ένα τέταρτο. Το γάλα το µεταφέρουµε εκ περιτροπής. Σήµερα εγώ, αύριο ο άλλος και ούτω καθεξής. Οπότε µας πέφτει ανά δύο, ανά τρεις ή ανά πέντε ηµέρες, ανάλογα πόσοι είµαστε», εξηγεί ο κ. Ντίκος.
Όσο για το απογευµατινό γάλα; «Αν είναι κοντά το κοπάδι, φεύγουµε να πάµε να αρµέξουµε κατά τις 5, ενώ αν είµαστε µακριά, όπως είµαι εγώ τον Ιούλιο και τον Αύγουστο, ξεκινάω στις 3 το απόγευµα. Καθόµαστε τρώµε λίγο εκεί πέρα, αρµέγουµε και στις 7 η ώρα πρέπει να είµαι πίσω. Γιατί το γάλα αυτό, ειδικά µε τα γίδια, το κάνουµε µόνοι µας τυρί και το εµπορευόµαστε µεταξύ συγγενών και φίλων. Όχι επαγγελµατικά. Επειδή είναι καλό το τυρί, το ξέρουν από χρόνια και έχουµε παραγγελίες».
Ένας κτηνοτρόφος µε τρία άλογ
Αναπόσπαστο κοµµάτι στη ζωή του µετακινούµενου κτηνοτρόφου όµως είναι και τα άλογα. «Ένας µέσος κτηνοτρόφος χρειάζεται τουλάχιστον τρία άλογα», εξηγεί και σηµειώνει πως ο ίδιος διαθέτει τον «Κώτσιο», τη «Γιάννα» και τον «Αράπη». «Εγώ καβαλάω τον Κώτσιο. Ήταν ένα άλογο του πατέρα µου µε τέτοιο όνοµα και δεν το αλλάζω. Είναι άλλο πράγµα. Του φωνάζεις από µακριά και έρχεται. Έχω κερδίσει στοίχηµα. Το φώναξα από ένα χιλιόµετρο και έχει έρθει µέσα στο χωριό, στην πλατεία. Το έχω µάθει έτσι, γιατί το ταΐζω ψωµί στο χέρι», λέει χαρακτηριστικά
Η γκλίτσα και το µαλλιώτ
«Γκλίτσα, έχετε;», αποφάσισα να τον ρωτήσω τη στιγµή που θα ξεκινούσε να µπει στο ποτάµι γιατί δεν είδα να κρατά, έχοντας στο µυαλό µου το στερεότυπο του τσοµπάνη. «Από γκλίτσες έχω ό,τι θέλεις. Τις βέργες τις φτιάχνω µόνος, συνήθως από κρανιά, αλλά πάνω το κεφάλι το κάνουν άλλοι». Και τί σκάλισµα έχει η γκλίτσα σας, συνέχισα απτόητος. «Μια που έχω σκαλισµένη την έχω µέσα στο αυτοκίνητο και δεν τη βγάζω. Ο κτηνοτρόφος δεν σκαλίζει τίποτε. Αυτά είναι για τα περιοδικά και τις φωτογραφίες. Την γκλίτσα εγώ την έχω για δουλειά κι όχι για µόστρα. Θέλω να πιάσω τη γίδα, να στηριχθώ πάνω της. Πώς να στο πω; Η γκλίτσα και το µαλλιώτο (σ. σ. το µάλλινο πανωφόρι) είναι το Α και το Ω για τον κτηνοτρόφο. Θέλω να πιάνοµαι από την γκλίτσα. Πολλές φορές τώρα τη νύχτα, επειδή κουράζονται τα παιδιά και καθώς εγώ είµαι όλη µέρα µε το αυτοκίνητο, τους αφήνω να ξεκουραστούν και κάθοµαι µε τα γίδια. Οπότε βάζω τα δυό µου τα χέρια πάνω και κοιµάµαι όρθιος. Αν είχε σκαλίσµατα, φίδια και άλλες παραστάσεις, θα µου τρυπούσε τα χέρια», λέει και διευκρινίζει πως εκτός από το µαλλιώτο, έχει και µια κάπα από γίδινο τρίχωµα, που χρησιµοποιεί όταν είναι στο βουνό και βρέξει, για να κοιµηθεί, διότι «το γιδόπανο δεν παίρνει νερό»
Όσο για το άλλο το στερεότυπο, που θέλει τους κτηνοτρόφους να παίζουν φλογέρα, η αναφορά µου και µόνο, έκανε τον Βλάχο… Τούρκο. «Οι φλογέρες κι αυτά είναι για τους κτηνοτρόφους που είναι δικηγόροι, γιατροί και έρχονται στο χωριό για µια εβδοµάδα. Φοράνε το σκαρπίνι, φόρµες από τη Lacoste και την Adidas, από 500 ευρώ την κάθε µια, παίρνουν και µια γκλίτσα σκαλιστή και πάνε στο κοπάδι. Εµείς δεν κοιτάµε τέτοια. Αυτό που θέλουµε είναι να ανοίξουµε το µυαλό µας. Και ένας λόγος που τα µετακινώ τα ζώα είναι γιατί θέλω να γνωρίσω κόσµο, τα ήθη και τα έθιµά τους. Περνάς σε µια ακτίνα 300 χλµ., θα γνωρίσεις και 300 ανθρώπους κάθε χρόνο και θα σε ρωτήσουν «τι κάνεις βρε Λευτέρη;». Το 5% αυτών να σε θυµάται την άλλη χρονιά. Από αυτό το 5%, εδώ και 23 χρόνια που ανεβοκατεβαίνω, έχουν µαζευτεί 70-80 άτοµα, φίλοι µου. ∆εν µπορείς να καταλάβεις. Είναι και η ελευθερία που σου δίνει η παραµονή στο βουνό και η οποία µεταβιβάζεται τώρα και στο διάβα. Σε πολλά σηµεία δεν έχει ούτε σήµα, και ηρεµεί το µυαλό σου. ∆εν εξηγείται είναι κάτι που δεν µπορώ να το περιγράψω. Αυτά µου αρέσουν. Όλα τα άλλα τα θεωρώ δευτερεύοντα. Είναι για το φαίνεσθαι και για να βγουν κάποιοι φωτογραφίες»
H κτηνοτροφία είναι ευθύν
«Και αν έπρεπε να σταµατήσεις αυτό που κάνεις;» αποτόλµησα να πω. «Τότε θα έβρισκα κάποιο άλλο επάγγελµα που να συνδυάζει και το πάνω στο βουνό. Ένα και ένα κάνουν δύο», είπε ορθά κοφτά ο κ. Ντίκος, αλλά όταν η κουβέντα πήγε στη διάδοχη κατάσταση, µια και έχουν αποκτήσει µε τη σύζυγό του εδώ και δύο χρόνια ένα µικρό αγόρι, το πρόσωπό του σκοτείνιασε. «Είναι πολύ µικρό ακόµη, αλλά αν µεγαλώσει και πει ότι θέλει να γίνει και αυτός κτηνοτρόφος, θα του κόψω τα πόδια. Αν αρχίσει και µεγαλώνει και δεν έχει κλίση στα µαθήµατα θα τον φέρω εδώ και θα του βγάλω το λάδι. θα τον αφήσω να κατέβει µε τα πόδια, όπως το έκανα κι εγώ, για να καταλάβει τι είναι κτηνοτροφία. Γιατί στο ξαναλέω, η κτηνοτροφία δεν είναι φωτογραφία, γκλίτσα και σκαρπίνι, είναι µεγάλη ευθύνη. Πρέπει να είσαι λίγο από όλα. Εκτροφέας ζώων, λογιστής, δικηγόρος, ψυχολόγος, γιατί όταν έχεις δυο παιδιά στη δούλεψή σου, που έχουν την ανάγκη σου, πρέπει να τους µιλήσεις και να είσαι και κυνηγός και δαµαστής γιατί µαλώνεις µε τις αρκούδες και τους λύκους. Και όλα αυτά χωρίς να έχουµε έστω και µια µέρα, δεν θα σου πω το µήνα, δεν θα σου πω το εξάµηνο, µια µέρα το χρόνο, να καθίσουµε. Να µας πουν ότι 30 ∆εκεµβρίου, κάθεσαι. Άσε τους γάµους κι αυτά, γιατί σε παίρνει ο άλλος τηλέφωνο για γάµο και του λες δεν µπορώ. Πεθαίνει ο πατέρας και ο αδελφός σου και δεν πας στην κηδεία. Γιατί το έχω ακούσει. Ε, λοιπόν, θα ακουστεί ψυχρά. Μπορεί να λυπηθώ που θα χαθεί το σύστηµα των µετακινούµενων αλλά δεν θα θυσιάσω εγώ το παιδί µου για να µη συµβεί αυτό»
Στον ορίζοντα ο ήλιος είχε πάρει την κατηφόρα και ετοιµαζόταν να κρυφτεί πίσω από τα επιβλητικά βουνά της Πίνδου. Tην καθοδική του πορεία ακολουθούσε και η θερµοκρασία που έπεφτε όσο περνούσε η ώρα. Σιγά–σιγά µε τις παροτρύνσεις, τα σφυρίγµατα, αλλά και τα σπρωξίµατα του ίδιου και των δύο τσοµπάνηδων, που έχει στη δούλεψή του, το κοπάδι µε τις 600 γίδες του Λευτέρη Ντίκου άρχισε να διασχίζει, ένα πίσω από το άλλο, σε σειρές, τον ποταµό Βενέτικο, λίγο έξω από τα Γρεβενά. Μπροστά οι τράγοι, µε τα τεράστια κέρατα και τις ογκώδεις κουδούνες, που ξεσήκωναν τον κόσµο.
Παραδίπλα ο λευκότριχος «Κώτσιος», ένα άλογο 11 ετών που χρησιµοποιείται για να κουβαλά ανθρώπους και υλικά, και στην «ουρά» τα έξι θηριώδη τσοµπανόσκυλα του κοπαδιού, που επιτηρούσαν µην τυχόν φύγει καµία κατσίκα ή πεταχτεί κανένα πεινασµένο «ζουλάπι» και κάνει ζηµιά. Από κοντά και το 4χ4 αγροτικό του κτηνοτρόφου, το οποίο το χρησιµοποιεί για σπίτι και κουζίνα, όσο ακολουθεί το κοπάδι κατά την κάθοδό του προς τα πεδινά, µέσα από βουνά, χαράδρες, ποτάµια και χωριά
Ήταν Τρίτη 4 Οκτωβρίου, γύρω στις 5:30 το απόγευµα και έπρεπε όλο το βιός να περάσει έγκαιρα από το ποτάµι, πριν πέσει το σούρουπο. Το έκτακτο καιρικό δελτίο, που είχε βγει τις προηγούµενες ώρες, δεν άφηνε κανένα περιθώριο για ολιγωρία. Τη νύχτα ο καιρός θα χαλούσε και θα έφερνε βροχή. Το ποτάµι θα «φούσκωνε», καθιστώντας εξαιρετικά δύσκολη τη «διάβα» του.
Η νύχτα έπρεπε να βρει το κοπάδι ασφαλές από την απέναντι όχθη του Βενέτικου. Θα ακολουθούσε, αµέσως µετά, ξεκούραση λίγων ωρών, µε γρήγορο µαγείρεµα σε µια υποτυπώδη κουζίνα δίπλα στο αυτοκίνητο, φαγητό και ύπνο γύρω από τη φωτιά, για τα ζώα, και για τους τρεις τσοµπαναραίους, όπως αρέσκονται να αυτοπροσδιορίζονται ο συνοµιλητής µας κι οι βοηθοί του. Τα χαράµατα, θα έπαιρναν ξανά το δρόµο της προς Θεσσαλία.
Τα µονοπάτια των Βλάχω
Η κάθοδος του κοπαδιού είχε ξεκινήσει πριν οκτώ ηµέρες, στις 25 Σεπτεµβρίου, από την Αετοµηλίτσα των Ιωαννίνων, όπου τα ζώα είχαν µείνει για τέσσερις µήνες και έβοσκαν πουρνάρια και βότανα, στα αλπικά λιβάδια της Πίνδου. Προορισµός, το Καλαµάκι Λάρισας. Ένα ταξίδι, µήκους 345 χιλιοµέτρων και διάρκειας συνήθως 27-28 έως 33-35 ηµερών (ανάλογα µε τον καιρό και την κατάσταση του κοπαδιού) το οποίο κάνει ο 39χρονος Λευτέρης Ντίκος, Βλάχος στην καταγωγή και µπλεγµένος µε την κτηνοτροφία από τα 13 του χρόνια, όταν τον άφησε ορφανό ο αδόκητος χαµός του πατέρα του. Κινούµενος στα ίδια µονοπάτια, που ακολουθούσαν αιώνες τα µετακινούµενα τσελιγκάτα Βλάχων, Σαρακατσαναίων και Κουµανταραίων, από τη Θεσσαλία και την Ήπειρο προς την Πίνδο και αντίστροφα, για να ξεκαλοκαιριάσουν και να ξεχειµωνιάσουν τα ζώα τους.
Μια πληθώρα από λεπτές επιµέρους «χαρακιές» πάνω στο χάρτη των υψιπέδων της ηπειρωτικής Ελλάδας, που, σαν άλλες µικρές ψηφίδες, διαµορφώνουν ένα πυκνό µωσαϊκό δρόµων. Ανάλογα µονοπάτια, άλλωστε, υπάρχουν και σε άλλες περιοχές, όπως αυτά που πηγαίνουν στο Βέρµιο, στα βουνά της Λαµίας, στις πλαγιές του βουνού των Κενταύρων και στα όρη της Πελοποννήσου
Ένα αέναο ανέβα–κατέβα κοπαδιών και ανθρώπων, αναπόσπαστο κοµµάτι της παράδοσης και του πολιτισµού της χώρας, το οποίο, αν και µε φθίνουσα πορεία τις τελευταίες δεκαετίες, συνεχίζει να παίρνει τη σκυτάλη από τη µία γενιά και να τη δίνει στην επόµενη.
Επιστηµονικές µελέτες από νεαρούς επιστήµονες όπως ο γεωργοοικονοµολόγος Αθανάσιος Ράγκος και η τοπογράφος Νάντια Ντάσσιου, κατέγραψαν ότι σήµερα στη χώρα υπάρχουν τουλάχιστον 3.700 κοπάδια µετακινούµενων, που δίνουν, άµεσα ή έµµεσα, εισόδηµα σε 4.500 οικογένειες, καθώς και δεκάδες «δρόµοι», που συνεχίζουν να χρησιµοποιούνται από τους κτηνοτρόφους για την κάθοδο των κοπαδιών τους στα χειµαδιά
«Ευτυχώς ή δυστυχώς, είµαστε ακόµη πολλοί. Αυτές τις ηµέρες βρήκα στο δρόµο άλλους τουλάχιστον 15 µετακινούµενους. Στο χωριό µου δυστυχώς είµαι ο µόνος όµως υπάρχουν άλλοι σε Σαµαρίνα, Αβδέλλα, Σµίξη, Περιβόλι, ∆οτσικό, αλλά και Φιλιππαίους. Γενικά στη ∆υτική Μακεδονία και την Ήπειρο είµαστε πολλοί και υπάρχουν και αλλού, από όσο γνωρίζω», λέει ο κ. Ντίκος
Όπως εξηγεί «εδώ που είµαστε τα ονοµάζουµε «βλαχόστρατα». Είναι η στράτα που περνούσαν από παλιά οι Βλάχοι. Κανά δύο κοµµάτια εγώ τα έχω αλλάξει, για να ταιριάζουν στο δρόµο για τα µέρη µου. Παλιά περνούσαµε και µέσα από τη Λάρισα, µιλάω µέχρι το 1980 -85. Τώρα όµως µας βγάζουν από τα Τέµπη και πάµε γύρω–γύρω», λέει και σηµειώνει: «και να ξέρεις ότι όλοι οι ασφαλτόδροµοι χαράχτηκαν πάνω σε αυτές τις βλαχόστρατες. Αν δεις η Εγνατία πάει από εκεί, ο δρόµος Λάρισας-Θεσσαλονίκης. Είναι όλα µελετηµένα, διότι από αυτά τα µέρη περνούσαν επί αιώνες κάποιοι άνθρωποι»
Οι άγραφοι νόµο
Τα πράγµατα, βέβαια, στις µέρες µας έχουν διαφοροποιηθεί αρκετά. Για παράδειγµα το ανέβασµα στα βουνά δεν γίνεται µε τα πόδια, αλλά µε φορτηγά, διότι σε πολλά σηµεία των «βλαχόστρατων» έχουν αναπτυχθεί καλλιέργειες και δεν επιτρέπεται στα αιγοπρόβατα να περάσουν, γιατί κάνουν ζηµιές στο διάβα τους.
«Ανεβάζουµε τα ζώα µε φορτηγά στις 28 Μαΐου. ∆υστυχώς µας απαγορεύουν να πάµε νωρίτερα. Έχουµε ένα σηµείο εκεί στο χωριό (σ. σ. εννοεί την Αετοµηλίτσα) για να συγκεντρωθούν τα κοπάδια και µετά την 1η Ιουνίου τα βγάζουµε πάνω στο βουνό, όπου έχουµε ζώνες. Η πρώτη είναι για βοσκή µέχρι την 20η Ιουνίου, σε βοσκοτόπια γύρω κι ελαφρώς πάνω από το χωριό και µετά τις 20 Ιουνίου πάµε προς τις αλπικές ζώνες µέχρι τα 2.500 µέτρα σε υψόµετρο. Εκεί τα χόρτα βαράνε µετά τις 10 Ιουλίου και δεν πάµε πιο πριν για να µην τα πατήσουµε. Έχουµε µεταξύ µας κάποιους νόµους άγραφους και τους τηρούµε», τόνισε ο νεαρός κτηνοτρόφος, ενώ την περιβαλλοντική διάσταση του ρόλου των µετακινούµενων επισηµαίνει και ο Γιάννης ∆εκόλης, πρόεδρος του Συλλόγου Μετακινούµενων Ιωαννίνων, τονίζοντας πως «δάσος χωρίς πρόβατα και γίδια, είναι πεθαµένο δάσος. Γύρω από τα κοπάδια θα δεις να αναπτύσσεται η χλωρίδα και η πανίδα, είτε είναι φυτά που φυτρώνουν στις κοπριές των ζώων, είτε αρκούδες, λύκοι, λαγοί και ούτω καθ’ εξής»
Άγρια ωράρια το καλοκαίρ
Κατά τη διάρκεια της παραµονής των κοπαδιών πάνω στους ορεινούς όγκους η ζωή των µετακινούµενων, γίνεται ακόµη δυσκολότερη. «Έχουµε άγρια ωράρια το καλοκαίρι. Ξυπνάµε στις 3:30–4:00 και πάµε µε τα άλογα στη στρούγκα, όπου αρµέγουµε. Αν δεν βρέχει και δεν µας κλείσουν τα ποτάµια, επιστρέφουµε και πρέπει µέχρι τις 7:30 να είµαστε στο χωριό. Όσοι δίνουµε το γάλα στους εµπόρους, πρέπει να το µεταφέρουµε σε δύσκολους δρόµους. Για να καταλάβετε, για τα 58 χλµ., που είναι η απόσταση από την Αετοµηλίτσα έως τη Σαµαρίνα, κάνουµε µία ώρα και ένα τέταρτο. Το γάλα το µεταφέρουµε εκ περιτροπής. Σήµερα εγώ, αύριο ο άλλος και ούτω καθεξής. Οπότε µας πέφτει ανά δύο, ανά τρεις ή ανά πέντε ηµέρες, ανάλογα πόσοι είµαστε», εξηγεί ο κ. Ντίκος.
Όσο για το απογευµατινό γάλα; «Αν είναι κοντά το κοπάδι, φεύγουµε να πάµε να αρµέξουµε κατά τις 5, ενώ αν είµαστε µακριά, όπως είµαι εγώ τον Ιούλιο και τον Αύγουστο, ξεκινάω στις 3 το απόγευµα. Καθόµαστε τρώµε λίγο εκεί πέρα, αρµέγουµε και στις 7 η ώρα πρέπει να είµαι πίσω. Γιατί το γάλα αυτό, ειδικά µε τα γίδια, το κάνουµε µόνοι µας τυρί και το εµπορευόµαστε µεταξύ συγγενών και φίλων. Όχι επαγγελµατικά. Επειδή είναι καλό το τυρί, το ξέρουν από χρόνια και έχουµε παραγγελίες».
Ένας κτηνοτρόφος µε τρία άλογ
Αναπόσπαστο κοµµάτι στη ζωή του µετακινούµενου κτηνοτρόφου όµως είναι και τα άλογα. «Ένας µέσος κτηνοτρόφος χρειάζεται τουλάχιστον τρία άλογα», εξηγεί και σηµειώνει πως ο ίδιος διαθέτει τον «Κώτσιο», τη «Γιάννα» και τον «Αράπη». «Εγώ καβαλάω τον Κώτσιο. Ήταν ένα άλογο του πατέρα µου µε τέτοιο όνοµα και δεν το αλλάζω. Είναι άλλο πράγµα. Του φωνάζεις από µακριά και έρχεται. Έχω κερδίσει στοίχηµα. Το φώναξα από ένα χιλιόµετρο και έχει έρθει µέσα στο χωριό, στην πλατεία. Το έχω µάθει έτσι, γιατί το ταΐζω ψωµί στο χέρι», λέει χαρακτηριστικά
Η γκλίτσα και το µαλλιώτ
«Γκλίτσα, έχετε;», αποφάσισα να τον ρωτήσω τη στιγµή που θα ξεκινούσε να µπει στο ποτάµι γιατί δεν είδα να κρατά, έχοντας στο µυαλό µου το στερεότυπο του τσοµπάνη. «Από γκλίτσες έχω ό,τι θέλεις. Τις βέργες τις φτιάχνω µόνος, συνήθως από κρανιά, αλλά πάνω το κεφάλι το κάνουν άλλοι». Και τί σκάλισµα έχει η γκλίτσα σας, συνέχισα απτόητος. «Μια που έχω σκαλισµένη την έχω µέσα στο αυτοκίνητο και δεν τη βγάζω. Ο κτηνοτρόφος δεν σκαλίζει τίποτε. Αυτά είναι για τα περιοδικά και τις φωτογραφίες. Την γκλίτσα εγώ την έχω για δουλειά κι όχι για µόστρα. Θέλω να πιάσω τη γίδα, να στηριχθώ πάνω της. Πώς να στο πω; Η γκλίτσα και το µαλλιώτο (σ. σ. το µάλλινο πανωφόρι) είναι το Α και το Ω για τον κτηνοτρόφο. Θέλω να πιάνοµαι από την γκλίτσα. Πολλές φορές τώρα τη νύχτα, επειδή κουράζονται τα παιδιά και καθώς εγώ είµαι όλη µέρα µε το αυτοκίνητο, τους αφήνω να ξεκουραστούν και κάθοµαι µε τα γίδια. Οπότε βάζω τα δυό µου τα χέρια πάνω και κοιµάµαι όρθιος. Αν είχε σκαλίσµατα, φίδια και άλλες παραστάσεις, θα µου τρυπούσε τα χέρια», λέει και διευκρινίζει πως εκτός από το µαλλιώτο, έχει και µια κάπα από γίδινο τρίχωµα, που χρησιµοποιεί όταν είναι στο βουνό και βρέξει, για να κοιµηθεί, διότι «το γιδόπανο δεν παίρνει νερό»
Όσο για το άλλο το στερεότυπο, που θέλει τους κτηνοτρόφους να παίζουν φλογέρα, η αναφορά µου και µόνο, έκανε τον Βλάχο… Τούρκο. «Οι φλογέρες κι αυτά είναι για τους κτηνοτρόφους που είναι δικηγόροι, γιατροί και έρχονται στο χωριό για µια εβδοµάδα. Φοράνε το σκαρπίνι, φόρµες από τη Lacoste και την Adidas, από 500 ευρώ την κάθε µια, παίρνουν και µια γκλίτσα σκαλιστή και πάνε στο κοπάδι. Εµείς δεν κοιτάµε τέτοια. Αυτό που θέλουµε είναι να ανοίξουµε το µυαλό µας. Και ένας λόγος που τα µετακινώ τα ζώα είναι γιατί θέλω να γνωρίσω κόσµο, τα ήθη και τα έθιµά τους. Περνάς σε µια ακτίνα 300 χλµ., θα γνωρίσεις και 300 ανθρώπους κάθε χρόνο και θα σε ρωτήσουν «τι κάνεις βρε Λευτέρη;». Το 5% αυτών να σε θυµάται την άλλη χρονιά. Από αυτό το 5%, εδώ και 23 χρόνια που ανεβοκατεβαίνω, έχουν µαζευτεί 70-80 άτοµα, φίλοι µου. ∆εν µπορείς να καταλάβεις. Είναι και η ελευθερία που σου δίνει η παραµονή στο βουνό και η οποία µεταβιβάζεται τώρα και στο διάβα. Σε πολλά σηµεία δεν έχει ούτε σήµα, και ηρεµεί το µυαλό σου. ∆εν εξηγείται είναι κάτι που δεν µπορώ να το περιγράψω. Αυτά µου αρέσουν. Όλα τα άλλα τα θεωρώ δευτερεύοντα. Είναι για το φαίνεσθαι και για να βγουν κάποιοι φωτογραφίες»
H κτηνοτροφία είναι ευθύν
«Και αν έπρεπε να σταµατήσεις αυτό που κάνεις;» αποτόλµησα να πω. «Τότε θα έβρισκα κάποιο άλλο επάγγελµα που να συνδυάζει και το πάνω στο βουνό. Ένα και ένα κάνουν δύο», είπε ορθά κοφτά ο κ. Ντίκος, αλλά όταν η κουβέντα πήγε στη διάδοχη κατάσταση, µια και έχουν αποκτήσει µε τη σύζυγό του εδώ και δύο χρόνια ένα µικρό αγόρι, το πρόσωπό του σκοτείνιασε. «Είναι πολύ µικρό ακόµη, αλλά αν µεγαλώσει και πει ότι θέλει να γίνει και αυτός κτηνοτρόφος, θα του κόψω τα πόδια. Αν αρχίσει και µεγαλώνει και δεν έχει κλίση στα µαθήµατα θα τον φέρω εδώ και θα του βγάλω το λάδι. θα τον αφήσω να κατέβει µε τα πόδια, όπως το έκανα κι εγώ, για να καταλάβει τι είναι κτηνοτροφία. Γιατί στο ξαναλέω, η κτηνοτροφία δεν είναι φωτογραφία, γκλίτσα και σκαρπίνι, είναι µεγάλη ευθύνη. Πρέπει να είσαι λίγο από όλα. Εκτροφέας ζώων, λογιστής, δικηγόρος, ψυχολόγος, γιατί όταν έχεις δυο παιδιά στη δούλεψή σου, που έχουν την ανάγκη σου, πρέπει να τους µιλήσεις και να είσαι και κυνηγός και δαµαστής γιατί µαλώνεις µε τις αρκούδες και τους λύκους. Και όλα αυτά χωρίς να έχουµε έστω και µια µέρα, δεν θα σου πω το µήνα, δεν θα σου πω το εξάµηνο, µια µέρα το χρόνο, να καθίσουµε. Να µας πουν ότι 30 ∆εκεµβρίου, κάθεσαι. Άσε τους γάµους κι αυτά, γιατί σε παίρνει ο άλλος τηλέφωνο για γάµο και του λες δεν µπορώ. Πεθαίνει ο πατέρας και ο αδελφός σου και δεν πας στην κηδεία. Γιατί το έχω ακούσει. Ε, λοιπόν, θα ακουστεί ψυχρά. Μπορεί να λυπηθώ που θα χαθεί το σύστηµα των µετακινούµενων αλλά δεν θα θυσιάσω εγώ το παιδί µου για να µη συµβεί αυτό»
