Με έδρα τη Θέρµη, η Τράπεζα στο ξεκίνηµά της, το 1981, σηµείωσε θεαµατικά βήµατα συλλέγοντας απειλούµενα φυτά της γεωργίας που παραδοσιακά επικρατούσαν στην Ελλάδα πριν εξαφανιστούν εντελώς µέσα την καλπάζουσα εξέλιξη της παραγωγής. Σήµερα που οι κρατικοί πόροι έχουν εξαϋλωθεί, η προίκα που δηµιούργησε η Ελληνική Τράπεζα Γενετικού Υλικού µε τη µορφή συλλογών σπόρων που εν δυνάµει µπορούν να δώσουν µια νέα γεωργία στη χώρα απειλείται µε ολέθρια παρακµή. Όπως εξηγεί ο Νίκος Σταυρόπουλος, που διατέλεσε διευθυντής της Τράπεζας από το 1981-2005 «αν χαθούν οι σπόροι της χάνουµε τη δυνατότητα να αναπτύξουµε µια νέα βελτιωµένη γεωργία στο µέλλον».
Όπως σηµειώνει ο κ. Σταυρόπουλος, όταν ξεκινήσαµε το 1981 είχε ήδη γίνει µεγάλη διάβρωση στη χώρα και το πολύ να είχε µείνει ένα 10% του συνόλου των παραδοσιακών φυτών που υπήρχε το 1950. Αλλά γι’ αυτόν ακριβώς το λόγο κι αυτό το υλικό που µαζέψαµε ήταν πάρα πολύ σπουδαίο. Βέβαια όταν στήσαµε την Τράπεζα, ξέραµε τι κάνουµε. Ο πρώτος πυρήνας τεσσάρων επιστηµόνων που την επάνδρωσαν, για παράδειγµα, µετεκπαιδευτήκαµε µε υποτροφία στον FAO στην Αγγλία στο αντικείµενο του γενετικού υλικού και από κει κι έπειτα εκπαιδεύσαµε µια οµάδα συνεργατών, 50 επιστήµονες µέσα σε µια πορεία 25 ετών. Στη συνέχεια πραγµατοποιήσαµε µεγάλο αριθµό διεθνών συνεργασιών µε άλλες τράπεζες γενετικού υλικού και µέσα από τις συνεργασίες αυτές ωφελήθηκε η Ελλάδα»
Το µεγάλο άλµα στο έργο της Τράπεζας, σύµφωνα µε τον πρώην διευθυντή της, έγινε το 2002 όταν πήρε ένα µεγάλο πρόγραµµα προϋπολογισµού 9 εκατ. ευρώ µε κοινοτική συγχρηµατοδότηση και χάρη σε αυτή την υποστήριξη αυξήθηκε θεαµατικά ο πλούτος της συλλογής από 5.000 σε 14.000 δείγµατα σπόρων ως το 2008.
Διέσχισαν τη χώρα απ’ άκρη σε άκρ
Με αποστολές τριών επιστηµόνων κάθε φορά, σύµφωνα µε όρους που προβλέπουν διεθνείς κανονισµοί για λόγους ασφάλειας, ώστε αν τραυµατιστεί ο ένας να µπορούν οι άλλοι δύο να τον µεταφέρουν, διηγείται ο κ. Σταυρόπουλος, οι επιστήµονες της Τράπεζας διέσχισαν τη χώρα απ’ άκρη σε άκρη, αναζητώντας και σε άγρια µέρη και ερηµιές το πολύπαθο γενετικό υλικό παραδοσιακών φυτών αλλά κι άγριων συγγενών ειδών της γεωργίας όπως λέγονται, δηλαδή τους προγόνους των σηµερινών καλλιεργήσιµων φυτών.
Όταν έφταναν οι σπόροι στην Τράπεζα γινόταν µια επεξεργασία µε τα ακόλουθα στάδια: Αρχικά γινόταν ο διαχωρισµός των δειγµάτων και ακολουθούσε καθαρισµός από ξένες ύλες. Αφού καθαριζόταν ο σπόρος πήγαινε στο ξηραντήριο όπου γινόταν η αφύγρανση η οποία αυξάνει τη µακροβιότητα, αφού για κάθε ένα βαθµό µείωσης της υγρασίας διπλασιάζεται το προσδόκιµο ζωής του σπόρου. Συνήθως η υγρασία µειώνεται τεχνητά στο 6% που εγγυάται µια επιβίωση τουλάχιστον για 20 χρόνια. Μετά συσκευαζόταν ερµητικά µέσα σε πλαστικοποιηµένους φακέλους σε κενό αέρα και αποθηκευόταν σε καταψύκτες όπου σε θερµοκρασία -21 °C µπορεί να διατηρηθούν ζωντανοί έως και για 30 χρόνια.
Όµως περίπου από το 1990 άρχισε µια σταδιακή αλλά σταθερή παρακµή των εγκαταστάσεων που έφτασε να θέσει σε κίνδυνο τις συλλογές των σπόρων της Τράπεζας. Τα ψυγεία µακράς διατήρησης καθώς και τα απαραίτητα συστήµατα αφύγρανσης άρχισαν να εµφανίζουν προβλήµατα. Ο κ. Σταυρόπουλος επισηµαίνει ότι έκανε επανειληµµένα διαµαρτυρίες στους ιθύνοντες του ΕΘΙΑΓΕ οι οποίες έµειναν στον αέρα. Οι επιστήµονες της Τράπεζας κατέληξαν να καταφεύγουν σε «πυροσβεστικές» λύσεις, το προσωπικό έµπαινε στους θαλάµους κι έσπαγε χειρωνακτικά τον πάγο που συσσώρευε στο εσωτερικό του ο χαλασµένος καταψύκτης
Ο ρόλος του δηµόσιου τοµέα στη γεωργική έρευν
Βέβαια, σύµφωνα µε τον ίδιο, υπάρχουν πολλοί βασικοί λόγοι που η γενετική έρευνα για τη γεωργική βελτίωση γίνεται σε δηµόσιους φορείς ή από ερευνητικά ινστιτούτα όπως αυτά του FAO. Η έρευνα παίρνει πολλά χρόνια, για παράδειγµα για να βγει µια νέα ποικιλία µπορεί να πάρει και 12 χρόνια. Ο ιδιωτικός τοµέας περιορίζεται εφόσον στο τέλος κάθε χρόνου πρέπει να βγαίνει ένα θετικό οικονοµικό αποτέλεσµα. Βέβαια, σύµφωνα µε τον κ. Σταυρόπουλο, το βασικό για να επιτελέσει το έργο της η Τράπεζα, είναι να καλύπτεται από σταθερή κρατική χρηµατοδότηση, ενώ τα ευρωπαϊκά προγράµµατα µπορούν να καλύπτουν τις οικονοµικές ανάγκες αξιολόγησης και χαρακτηρισµού των γενετικών πόρων, δηλαδή το έργο της ανάδειξης νέων βελτιωµένων ποικιλιών. Εξίσου σηµαντικό σύµφωνα µε τον ίδιο και όπως ανέδειξε ένα πρόσφατο επιστηµονικό άρθρο του καθηγητή Ξεπαπαδέα της ΑΣΟΕΕ, είναι ότι το οικονοµικό όφελος από τη λειτουργία της υπερβαίνει κατά πολύ το κόστος διατήρησής της.
Φυσικά σηµειώνει ο κ. Σταυρόπουλος, το πιο σηµαντικό που δεν πρέπει να ξεχνά κανείς είναι ότι οι σπόροι παραδοσιακών ποικιλιών φυτών που εξελίχθηκαν για εκατοντάδες χρόνια και προσαρµόστηκαν απόλυτα στις ελληνικές συνθήκες, ανήκουν σε µια ιδιαίτερη κατηγορία αγαθών που θεωρούνται «δηµόσια» αγαθά και δεν µπορούν να εξισωθούν µε τα λεγόµενα ιδιωτικά
Οι αρχαίοι σπόροι του άγριου σιταριο
Σε ό,τι αφορά την εξέλιξη στο χρόνο ο κ. Σταυρόπουλος σηµειώνει: «Η συστηµατική υποχρηµατοδότηση έχει ως παρεπόµενο η Τράπεζα να έχει ξεπέσει σε κατάσταση παρακµής και να µην µπορεί να συνεχίσει να διατηρεί τους σπόρους µε ασφάλεια. Όµως αυτοί οι σπόροι, και ειδικότερα αυτοί που συλλέχθηκαν περί το 1980, περίπου 5.000 πακέτα που βρίσκονται στην κατάψυξη περίπου στους 4 - 10 °C, περιέχουν και αρχαία δείγµατα άγριου σιταριού που συνδέονται µε τον γεωγραφικό χώρο της Ελλάδας εδώ και χιλιάδες χρόνια. Αν χάσουµε αυτούς τους σπόρους , η ανθρωπότητα θα έχανε ένα γενετικό απόθεµα, το οποίο έκανε εκατοντάδες ή ίσως και χιλιάδες χρόνια να παραχθεί»
Αναβίωση γερασµένου υλικο
Βέβαια υπάρχουν και πιο αισιόδοξες φωνές που λένε ότι υπάρχουν επιστηµονικές µέθοδοι για την αναβίωση γερασµένου γενετικού υλικού. Συγκεκριµένα σύµφωνα µε πειράµατα που έγιναν από την Τράπεζα στάθηκε δυνατόν µε εµβάπτιση των σπόρων σε µείγµα ορµονών όπως κυτοκινίνης, αυξίνης και γιβεριλίνης να αναβιώσουν γερασµένοι σπόροι έως και 20-30 χρόνων. Αλλά η µέθοδος αυτή είναι ακριβή καθώς απαιτεί πολλά χέρια και µελέτη
Το επόµενο βήµα της βελτίωση
Η αδυναµία της Ελληνικής Πολιτείας να αξιοποιήσει αποδοτικά την πολύτιµη κιβωτό των σπόρων για να βελτιώσει την ελληνική γεωργία δεν σταµατά στο ξεχαρβάλωµα της Τράπεζας Γενετικού Υλικού. Για να γίνει πράξη η βελτίωση της γεωργίας πρέπει να λειτουργούν τα Ιδρύµατα Γενετικής Βελτίωσης που θα πάρουν το υλικό της Τράπεζας, τους σπόρους δηλαδή, και θα κάνουν τις σύγχρονες βελτιωµένες ελληνικές ποικιλίες. Όµως η παρακµή που κυριάρχησε εξίσου στα Ινστιτούτα Γενετικής Βελτίωσης έχει ως αποτέλεσµα η πολύτιµη προίκα των σπόρων που εφοδίασε η Τράπεζα τη χώρα να µένει στο «ράφι» χωρίς να το αξιοποιείται αποδοτικά στην Ελλάδα.
Στη µακριά σειρά ναυαγηµένων σχεδίων για την αναβάθµιση της Τράπεζας προστίθεται και η περίπτωση νέου υπερσύγχρονου κτιρίου που κατασκευάστηκε µε χρηµατοδότηση που εγκρίθηκε το 2002, και στέκεται άδειο χωρίς να έχει παραληφθεί επίσηµα ώστε να δοθεί στην Τράπεζα. Σύµφωνα µε πληροφορίες η σηµερινή διοίκηση του ΥΠΑΑΤ έχει δείξει βούληση να παραδοθεί το νέο κτίριο στην Τράπεζα αλλά µέχρι στιγµής δεν έχει πραγµατοποιηθεί σχετική κίνηση.
Κείμενο της Σοφίας Σπύρου
Από το περιοδικό Αγρόκτημα του Μαΐου.
Όπως σηµειώνει ο κ. Σταυρόπουλος, όταν ξεκινήσαµε το 1981 είχε ήδη γίνει µεγάλη διάβρωση στη χώρα και το πολύ να είχε µείνει ένα 10% του συνόλου των παραδοσιακών φυτών που υπήρχε το 1950. Αλλά γι’ αυτόν ακριβώς το λόγο κι αυτό το υλικό που µαζέψαµε ήταν πάρα πολύ σπουδαίο. Βέβαια όταν στήσαµε την Τράπεζα, ξέραµε τι κάνουµε. Ο πρώτος πυρήνας τεσσάρων επιστηµόνων που την επάνδρωσαν, για παράδειγµα, µετεκπαιδευτήκαµε µε υποτροφία στον FAO στην Αγγλία στο αντικείµενο του γενετικού υλικού και από κει κι έπειτα εκπαιδεύσαµε µια οµάδα συνεργατών, 50 επιστήµονες µέσα σε µια πορεία 25 ετών. Στη συνέχεια πραγµατοποιήσαµε µεγάλο αριθµό διεθνών συνεργασιών µε άλλες τράπεζες γενετικού υλικού και µέσα από τις συνεργασίες αυτές ωφελήθηκε η Ελλάδα»
Το µεγάλο άλµα στο έργο της Τράπεζας, σύµφωνα µε τον πρώην διευθυντή της, έγινε το 2002 όταν πήρε ένα µεγάλο πρόγραµµα προϋπολογισµού 9 εκατ. ευρώ µε κοινοτική συγχρηµατοδότηση και χάρη σε αυτή την υποστήριξη αυξήθηκε θεαµατικά ο πλούτος της συλλογής από 5.000 σε 14.000 δείγµατα σπόρων ως το 2008.
Διέσχισαν τη χώρα απ’ άκρη σε άκρ
Με αποστολές τριών επιστηµόνων κάθε φορά, σύµφωνα µε όρους που προβλέπουν διεθνείς κανονισµοί για λόγους ασφάλειας, ώστε αν τραυµατιστεί ο ένας να µπορούν οι άλλοι δύο να τον µεταφέρουν, διηγείται ο κ. Σταυρόπουλος, οι επιστήµονες της Τράπεζας διέσχισαν τη χώρα απ’ άκρη σε άκρη, αναζητώντας και σε άγρια µέρη και ερηµιές το πολύπαθο γενετικό υλικό παραδοσιακών φυτών αλλά κι άγριων συγγενών ειδών της γεωργίας όπως λέγονται, δηλαδή τους προγόνους των σηµερινών καλλιεργήσιµων φυτών.
Όταν έφταναν οι σπόροι στην Τράπεζα γινόταν µια επεξεργασία µε τα ακόλουθα στάδια: Αρχικά γινόταν ο διαχωρισµός των δειγµάτων και ακολουθούσε καθαρισµός από ξένες ύλες. Αφού καθαριζόταν ο σπόρος πήγαινε στο ξηραντήριο όπου γινόταν η αφύγρανση η οποία αυξάνει τη µακροβιότητα, αφού για κάθε ένα βαθµό µείωσης της υγρασίας διπλασιάζεται το προσδόκιµο ζωής του σπόρου. Συνήθως η υγρασία µειώνεται τεχνητά στο 6% που εγγυάται µια επιβίωση τουλάχιστον για 20 χρόνια. Μετά συσκευαζόταν ερµητικά µέσα σε πλαστικοποιηµένους φακέλους σε κενό αέρα και αποθηκευόταν σε καταψύκτες όπου σε θερµοκρασία -21 °C µπορεί να διατηρηθούν ζωντανοί έως και για 30 χρόνια.
Όµως περίπου από το 1990 άρχισε µια σταδιακή αλλά σταθερή παρακµή των εγκαταστάσεων που έφτασε να θέσει σε κίνδυνο τις συλλογές των σπόρων της Τράπεζας. Τα ψυγεία µακράς διατήρησης καθώς και τα απαραίτητα συστήµατα αφύγρανσης άρχισαν να εµφανίζουν προβλήµατα. Ο κ. Σταυρόπουλος επισηµαίνει ότι έκανε επανειληµµένα διαµαρτυρίες στους ιθύνοντες του ΕΘΙΑΓΕ οι οποίες έµειναν στον αέρα. Οι επιστήµονες της Τράπεζας κατέληξαν να καταφεύγουν σε «πυροσβεστικές» λύσεις, το προσωπικό έµπαινε στους θαλάµους κι έσπαγε χειρωνακτικά τον πάγο που συσσώρευε στο εσωτερικό του ο χαλασµένος καταψύκτης
Ο ρόλος του δηµόσιου τοµέα στη γεωργική έρευν
Βέβαια, σύµφωνα µε τον ίδιο, υπάρχουν πολλοί βασικοί λόγοι που η γενετική έρευνα για τη γεωργική βελτίωση γίνεται σε δηµόσιους φορείς ή από ερευνητικά ινστιτούτα όπως αυτά του FAO. Η έρευνα παίρνει πολλά χρόνια, για παράδειγµα για να βγει µια νέα ποικιλία µπορεί να πάρει και 12 χρόνια. Ο ιδιωτικός τοµέας περιορίζεται εφόσον στο τέλος κάθε χρόνου πρέπει να βγαίνει ένα θετικό οικονοµικό αποτέλεσµα. Βέβαια, σύµφωνα µε τον κ. Σταυρόπουλο, το βασικό για να επιτελέσει το έργο της η Τράπεζα, είναι να καλύπτεται από σταθερή κρατική χρηµατοδότηση, ενώ τα ευρωπαϊκά προγράµµατα µπορούν να καλύπτουν τις οικονοµικές ανάγκες αξιολόγησης και χαρακτηρισµού των γενετικών πόρων, δηλαδή το έργο της ανάδειξης νέων βελτιωµένων ποικιλιών. Εξίσου σηµαντικό σύµφωνα µε τον ίδιο και όπως ανέδειξε ένα πρόσφατο επιστηµονικό άρθρο του καθηγητή Ξεπαπαδέα της ΑΣΟΕΕ, είναι ότι το οικονοµικό όφελος από τη λειτουργία της υπερβαίνει κατά πολύ το κόστος διατήρησής της.
Φυσικά σηµειώνει ο κ. Σταυρόπουλος, το πιο σηµαντικό που δεν πρέπει να ξεχνά κανείς είναι ότι οι σπόροι παραδοσιακών ποικιλιών φυτών που εξελίχθηκαν για εκατοντάδες χρόνια και προσαρµόστηκαν απόλυτα στις ελληνικές συνθήκες, ανήκουν σε µια ιδιαίτερη κατηγορία αγαθών που θεωρούνται «δηµόσια» αγαθά και δεν µπορούν να εξισωθούν µε τα λεγόµενα ιδιωτικά
Σε ό,τι αφορά την εξέλιξη στο χρόνο ο κ. Σταυρόπουλος σηµειώνει: «Η συστηµατική υποχρηµατοδότηση έχει ως παρεπόµενο η Τράπεζα να έχει ξεπέσει σε κατάσταση παρακµής και να µην µπορεί να συνεχίσει να διατηρεί τους σπόρους µε ασφάλεια. Όµως αυτοί οι σπόροι, και ειδικότερα αυτοί που συλλέχθηκαν περί το 1980, περίπου 5.000 πακέτα που βρίσκονται στην κατάψυξη περίπου στους 4 - 10 °C, περιέχουν και αρχαία δείγµατα άγριου σιταριού που συνδέονται µε τον γεωγραφικό χώρο της Ελλάδας εδώ και χιλιάδες χρόνια. Αν χάσουµε αυτούς τους σπόρους , η ανθρωπότητα θα έχανε ένα γενετικό απόθεµα, το οποίο έκανε εκατοντάδες ή ίσως και χιλιάδες χρόνια να παραχθεί»
Βέβαια υπάρχουν και πιο αισιόδοξες φωνές που λένε ότι υπάρχουν επιστηµονικές µέθοδοι για την αναβίωση γερασµένου γενετικού υλικού. Συγκεκριµένα σύµφωνα µε πειράµατα που έγιναν από την Τράπεζα στάθηκε δυνατόν µε εµβάπτιση των σπόρων σε µείγµα ορµονών όπως κυτοκινίνης, αυξίνης και γιβεριλίνης να αναβιώσουν γερασµένοι σπόροι έως και 20-30 χρόνων. Αλλά η µέθοδος αυτή είναι ακριβή καθώς απαιτεί πολλά χέρια και µελέτη
Η αδυναµία της Ελληνικής Πολιτείας να αξιοποιήσει αποδοτικά την πολύτιµη κιβωτό των σπόρων για να βελτιώσει την ελληνική γεωργία δεν σταµατά στο ξεχαρβάλωµα της Τράπεζας Γενετικού Υλικού. Για να γίνει πράξη η βελτίωση της γεωργίας πρέπει να λειτουργούν τα Ιδρύµατα Γενετικής Βελτίωσης που θα πάρουν το υλικό της Τράπεζας, τους σπόρους δηλαδή, και θα κάνουν τις σύγχρονες βελτιωµένες ελληνικές ποικιλίες. Όµως η παρακµή που κυριάρχησε εξίσου στα Ινστιτούτα Γενετικής Βελτίωσης έχει ως αποτέλεσµα η πολύτιµη προίκα των σπόρων που εφοδίασε η Τράπεζα τη χώρα να µένει στο «ράφι» χωρίς να το αξιοποιείται αποδοτικά στην Ελλάδα.
Στη µακριά σειρά ναυαγηµένων σχεδίων για την αναβάθµιση της Τράπεζας προστίθεται και η περίπτωση νέου υπερσύγχρονου κτιρίου που κατασκευάστηκε µε χρηµατοδότηση που εγκρίθηκε το 2002, και στέκεται άδειο χωρίς να έχει παραληφθεί επίσηµα ώστε να δοθεί στην Τράπεζα. Σύµφωνα µε πληροφορίες η σηµερινή διοίκηση του ΥΠΑΑΤ έχει δείξει βούληση να παραδοθεί το νέο κτίριο στην Τράπεζα αλλά µέχρι στιγµής δεν έχει πραγµατοποιηθεί σχετική κίνηση.
Κείμενο της Σοφίας Σπύρου
Από το περιοδικό Αγρόκτημα του Μαΐου.
