Μπορεί, βέβαια, να ιδρύθηκε σχετικά πρόσφατα, ωστόσο η παραγωγή και η ιστορία της Χίου είναι δεμένη με τη μαστίχα από την αρχαιότητα, γι’ αυτό άλλωστε και το νησί πολλοί «λιμπίστηκαν» στο παρελθόν, όπως κατά την περίοδο παρακμής του Βυζαντίου που εμφανίστηκαν ανατολικοί λαοί να την διεκδικούν.
Και αυτή η ιστορική καταγραφή, όπως και το γεγονός ότι επί τουρκοκρατίας το νησί απολάμβανε ειδική μεταχείριση λόγω της μαστίχας, ή η εκδοχή ερμηνείας του ονόματος της Χίου ως φοινικικής προέλευσης που σημαίνει μαστίχα, αποδεικνύουν, πέρα από τη σημασία της εμπορικής διάθεσης του προϊόντος, και την από το πάλαι ποτέ παραγωγή της στο νησί. Η μαστίχα άλλωστε ευδοκιμεί μόνο στη Χίο και έχει πιο «στοχευμένη» παρουσία, αφού προτιμάει τη νότια πλευρά της. Με όλα αυτά να δένουν το νησί με τη μαστίχα ήταν λογικό και εύλογο οι παραγωγοί του νησιού να επιδίδονται στην καλλιέργειά της. Το έκαναν όμως μεμονωμένα δίχως τη συλλογική διάσταση ενός συνεταιρισμού. Εξαίρεση, ωστόσο, αποτελεί η σύσταση της ΜΑΟΝΑ, μετοχικής εταιρείας που ιδρύθηκε το 1347 με στόχο την εμπορική εκμετάλλευση της μαστίχας.
Κάνοντας μία ιστορική αναδρομή στο εμπορικό παρελθόν της μαστίχας Χίου, η ΜΑΟΝΑ ήταν η πιο συγκροτημένη προσπάθεια διαχείρισης του προϊοντικού πλεονεκτήματός της ως το 1938, οπότε και δημιουργείται η Ένωση Μαστιχοπαραγωγών. Και η σύλληψη της ίδρυσης της Ένωσης -αλλά και των συνεταιρισμών που την απαρτίζουν- ήρθε σαν αναγκαιότητα για να αποκαταστήσει την εμπορική πορεία της μαστίχας, η παραγωγή της οποίας είχε ανασταλεί κατά τη διάρκεια του Πρώτου Παγκοσμίου Πολέμου, ενώ το τέλος του πολέμου και η εκ νέου παραγωγή μαστίχας διαιώνιζε μία κατάσταση αδυναμίας απορρόφησης της μεγάλης παραγωγής από την αγορά.
Το μέγεθος του προβλήματος μαρτυράται από την ανάμειξη της πολιτείας με τη λήψη μέτρων το 1929 που θα περιόριζαν την παραγωγή. Αυτός ο πολιτικός χειρισμός, όμως, δεν απέδωσε. Τουναντίον, η κατάσταση όλο και επιδεινωνόταν, με τους εργάτες τελικά να βγαίνουν στους δρόμους και να αιτούνται συνεταιριστική σφραγίδα στην παραγωγή τους. Αίτημα, που τελικά η πολιτεία εισάκουσε το 1938, με την ψήφιση σχετικού νόμου.
Συγκεκριμένα, ο νόμος προέβλεπε την αναγκαστική ένταξη όλων των παραγωγών σε ένα από τους είκοσι τοπικούς συνεταιρισμούς και την υποχρεωτική παράδοση του συνόλου της παραγωγής τους στην Ένωση, η οποία πλέον αναλάμβανε την επεξεργασία και την προώθησή της στην αγορά. Με αυτά τα καθήκοντα, λοιπόν, η Ένωση λαμβάνει δράση ένα χρόνο μετά την ψήφιση του νόμου που προέβλεπε τη σύστασή της, έχοντας στην κεφαλή της το γιατρό Γεώργιο Σταγκούλη.
Και η Ένωση ανταποκρίθηκε στις προσδοκίες των παραγωγών πληρώνοντάς τους πολύ γρήγορα τριπλάσια τιμή, μιας και η εξαγωγική δραστηριότητά της απέφερε μεγάλες παραγγελίες. Η ιστορία θα αποβεί μοιραία όμως και πάλι για τους μαστιχοπαραγωγούς, αφού ο Δεύτερος Παγκόσμιος Πόλεμος δυσχεραίνει το εμπόριο με την ασταθή εμπόλεμη κατάσταση. Και επειδή, ως είθισται, ο «καλός ο καπετάνιος στηφουρτούνα φαίνεται», η Ένωση κατάφερε μεταπολεμικά να εξοπλίσει κάπως τους παραγωγούς της έχοντας συλλέξει όλη την παραγωγή μαστίχας εν καιρώ πολέμου, και πραγματοποιώντας προσπάθειες αναζωογόνησης μιας κατεστραμμένης οικονομίας. Και τα κατάφερε κερδίζοντας παλιές και νέες αγορές με απόγειο την πενταετία 1958-1962, οπότε και βελτίωσε την οικονομική κατάσταση των παραγωγών της.
Η μαστίχα: ένα διαφορετικό ρετσίνι
Είναι στο γονίδιο των παραγωγών του νησιού
Την αποκλειστική διαχείριση της φυσικής μαστίχας Χίου στην Ελλάδα, αλλά και στο εξωτερικό φέρει ο συνεταιρισμός, γεγονός που χαρακτηρίζεται αξιοσημείωτο. Λέγοντας, λοιπόν, μαστίχα εννοείται η ρητινώδης έκκριση του μαστιχόδεντρου, η οποία είναι φυσική και αρωματική και ρέει σαν δάκρυ στο χώμα όταν οι παραγωγοί προκαλούν επιφανειακές τομές στον κορμό του μαστιχόδεντρου.
Έτσι, η αρχική της μορφή είναι σαν κολλώδες και διαυγές υγρό που στερεοποιείται σε ακανόνιστα σχήματα μετά την πάροδο 15-20 ημερών, και αφού επιδράσουν η ξηρασία και η ηλιοφάνεια. Μετά τη στερεοποίηση η μορφή καταλήγει να γίνεται κρυσταλλική, και σε αυτήν ακριβώς τη μορφή συλλέγεται από τους μαστιχοπαραγωγούς.
Η μαστίχα, όπως προαναφέρθηκε, συλλέγεται από το μαστιχόδεντρο, ή αλλιώς σχίνο, το οποίο πρόκειται για ένα θάμνο με μεγάλη εκτιμώμενη διάρκεια ζωής. Πρόκειται για ένα «καλόβολο» φυτό δίχως ιδιαίτερες απαιτήσεις που επιβιώνει και σε εκτεταμένη ξηρασία, με μόνες ιδιοτροπίες την ευαισθησία στο ψύχος, την υπερβολική υγρασία και την κακομεταχείριση.
Έχοντας λοιπόν επιβιώσει από τους παράγοντες που το απειλούν η απόδοση του μαστιχόδεντρου μεγιστοποιείται κατά την εφηβεία του, και μπορεί να αποδώσει 150-180 γραμμάρια μαστίχας. Ωστόσο, είναι ιδιαίτερα δύσκολο να παρακαμφθούν αυτοί οι παράγοντες, μιας και το φυτό δεν αποδίδει ακόμη και σε περιοχές της Χίου που διαθέτουν μαστιχόδενδρα.
Είναι άλλωστε γνωστό και αξιοπερίεργο πως τα μαστιχόδεντρα ευδοκιμούν μονάχα στη νότια Χίο, με ερμηνείες να θέλουν το κλίμα, τον ευγονισμό και την επιχειρηματική δράση των παραγωγών «υπαίτιους».
Διαθέτοντας στο γονίδιο τους, επομένως, οι παραγωγοί της Χίου την καλλιέργεια της μαστίχας φυτεύουν μαστιχόδεντδρα σε μικρές επίπεδες περιοχές τοποθετώντας τα σε σειρές που να απέχουν μεταξύ τους 2-3 μέτρα, μια απόσταση που ενώ είναι αρκετή για να μην ακουμπούν μεταξύ τους οι κορμοί είναι η ιδανική για να ακουμπούν μεταξύ τους οι κόμες τους, όπως απαιτείται.
Και κάπως έτσι ξεκινάει η διαδικασία της καλλιέργειας. Πρώτη στάση για τη φροντίδα του φυτού αποτελεί η λίπανση, έπειτα το κλάδεμα και το σκάψιμο και την άνοιξη κλείνει ο κύκλος με τον καθαρισμό και την ισοπέδωση του εδάφους με ασπρόχωμα, πάνω στο οποίο θα ρεύσει η μαστίχα.
Και αυτή ακριβώς η διαδικασία, το λεγόμενο κέντημα δηλαδή, γίνεται δύο φορές το χρόνο δεδομένου πως και η συλλογή μαστίχας γίνεται δύο φορές (Αύγουστο και Σεπτέμβρη), ενώ γίνεται πριν το μάζεμα και για 5-6 εβδομάδες.
Πιο συγκεκριμένα, πριν από κάθε μάζεμα πραγματοποιείται το χάραγμα των κορμών και των μεγάλων κλαδιών με ένα αιχμηρό και αυλακωτό στην άκρη σιδερένιο εργαλείο. Οι τομές προβλέπεται να έχουν συγκεκριμένο μήκος και βάθος, και προτιμάται να είναι κάθετες ούτως ώστε να επουλώνονται ευκολότερα, και στοχευμένες στο φλοιό, γιατί από εκεί αναδύεται η μαστίχα. Ο αριθμός τους, επίσης, είναι ανάλογος με το μέγεθος και την ηλικία του δέντρου, ενώ η όλη διαδικασία γίνεται δύο φορές την εβδομάδα.
Έπειτα ακολουθεί η εκροή μαστίχας, η σταθεροποίησή της και το μάζεμά της λίγο αργότερα. Το επόμενο στάδιο αφορά τη διατήρηση σε δροσερό μέρος και τον καθαρισμό της, ο οποίος γίνεται σε δύο φάσεις.
Αρχικά ο παραγωγός αφού κοσκινίσει τη μαστίχα από τυχόν «εξωτερικούς εισβολείς», όπως φύλλα, κλαδιά ή χώμα, τη διαλύει σε σαπούνι και την ξεπλένει καλά για να την αφήσει να στεγνώσει και να λάβει χώρα η δεύτερη φάση του καθαρισμού, που αφορά την αφαίρεση με χρήση μυτερών μαχαιριών κάθε κόκκου ξένης ύλης πάνω στη μαστίχα.
Η μαστίχα παράγεται κατά τους μήνες Ιούνιο, Ιούλιο, Αύγουστο και Σεπτέμβριο και εάν οι συνθήκες είναι ευνοϊκές και τον Οκτώβριο. Να σημειωθεί ότι το δέντρο ζει πάνω από 100 χρόνια, ενώ λέγεται ότι υπάρχουν ακόμη και μαστιχόδεντρα 200 ετών. Πάντως, μετά τα 70 έτη αρχίζει η παρακμή.
Η εμπορία της μαστίχας σήμερα
Πολλές χρήσεις, πολλές ευκαιρίες
Η μαστίχα εξακολουθεί έως και σήμερα να αποτελεί βασικό προϊόν της Χίου, και η Ένωση Μαστιχοπαραγωγών συνεχίζει να τη διαχειρίζεται εκμεταλλευόμενη ένα εύρος πιθανών χρήσεών της στην καθημερινή ζωή, αλλά και προχωρώντας σε επιπλέον επεξεργασίες για την περαιτέρω διαφοροποίησή της.
Έτσι, με την επιστημονικά αποδεδειγμένη θεραπευτική δράση της μαστίχας (οδοντιατρική, πεπτικό σύστημα, αντιμικροβιακή δράση, επουλωτική επίδραση στην επιδερμίδα) και με τη χρήση της στην κοσμετολογία και τη μαγειρική η Ένωση έχει ένα ευρύ πεδίο καταναλωτικών αναγκών που ικανοποιούνται μέσω της μαστίχας της. Με την ανάδειξη μάλιστα της μαστίχας Χίου το 1997 ως Προϊόν Προστατευόμενης Προέλευσης- που διασφαλίζει τη γεωγραφική προέλευση του προϊόντος- η μαστίχα αποκτά μία ακόμα αναγνώριση και επιβεβαίωση στην αγορά.
Με τέτοιες διασφαλίσεις συνεχίζει την πορεία της η Ένωση Μαστιχοπαραγωγών προσφέροντας πλέον και άλλα προϊόντα, όπως είναι το μαστιχέλαιο (παράγεται μέσω απόσταξης της φυσικής μαστίχας με ατμό και αποτελεί το βασικό συστατικό σε προϊόντα υγείας, περιποίησης και παραγωγής τροφίμων), το μαστιχόνερο, οι κάψουλες μαστίχας (για την καταπολέμηση παθήσεων του πεπτικού συστήματος), οι τσίχλες ΕΛΜΑ και η μαστίχα σε σκόνη. Έχοντας όμως δημιουργήσει ένα τέτοιο ευρύ προϊοντικό χαρτοφυλάκιο η Ένωση προχώρησε και σε μια επένδυση που καθετοποιεί αρκετά τη λειτουργίας, μιας και εισέρχεται στον κλάδο της λιανικής πώλησης με τη θυγατρική Mediterra, η οποία πρόκειται για αλυσίδα καταστημάτων λιανικής πώλησης μαστίχας και προϊόντων μαστίχας με το εμπορικό σήμα mastihashop.
Το μέλλον
Τις πληγές της από το καταστροφικό πέρασμα των πυρκαγιών θα αρχίσει να μετράει από το επόμενο διάστημα η Χίος, με τα μαστιχοχώρια να βρίσκονται στο επίκεντρο της προσοχής.
Αναμφίβολα, η μαστίχα Χίου αποτελεί ένα μοναδικό προϊόν στον κόσμο και είναι η βασική πηγή εισοδήματος για την πλειοψηφία των αγροτών του νησιού. Σήμερα υπολογίζεται ότι καλλιεργούνται στη Χίο 20.000 στρέμματα με 1.150.000 μαστιχόδεντρα. Η μέση ετήσια απόδοση ανά δέντρο είναι 150-180 γραμμάρια μαστίχας, ενώ υπάρχουν και σπάνιες περιπτώσεις δένδρων που παράγουν δύο κιλά, αλλά και δένδρα που βγάζουν μόνο 10 γραμμάρια.
Από την αρχή ο σχεδιασμός για τη Mediterra
Η καταστροφική πυρκαγιά εκ των πραγμάτων ανατρέπει τους σχεδιασμούς και της Mediterra.
Η ελεγχόμενη από την Ένωση Μαστιχοπαραγωγών Χίου εταιρεία που ιδρύθηκε το 2002 και είναι εισηγμένη στην Εναλλακτική Αγορά (ΕΝ.Α.) του Χ.Α. απορροφά το σύνολο σχεδόν της παραγωγής του νησιού.
Για τη φετινή χρονιά τα σχέδια περιελάμβαναν την αύξηση των εξαγωγών, την αλλαγή συνεργάτη στη Σαουδική Αραβία (με στόχο την περαιτέρω διείσδυση στην τοπική αγορά) καθώς επίσης και την επέκταση των Mastihashop στην Τουρκία.
Ωστόσο, είναι φανερό ότι όλα αυτά, καθώς καιαρκετές επιχειρηματικές συμφωνίες, τίθενται πλέον εν αμφιβόλω καθώς η παραγωγή πρώτης ύλης-μαστίχας δηλαδή- θα είναι σημαντικά μειωμένη τουλάχιστον για τα επόμενα χρόνια, ενώ μεγάλο πλήγμα έχει δεχθεί και η παραγωγή άλλων προϊόντων που χρησιμοποιούνται στην παραγωγική διαδικασία όπως το μέλι.
Η εταιρεία διαθέτει μονάδα παραγωγής στη Χίο όπου παρασκευάζονται περί τα 100 διαφορετικά προϊόντα με βάση τη μαστίχα και άλλα τοπικά προϊόντα. Είναι διανομέας στην Ελλάδα της μαστίχας Χίου, της τσίκλας ΕΛΜΑ, των παρα-φαρμακευτικών προϊόντων mastihatherapy, των ζαχαρωδών προϊόντων cultura mediterra καθώς του λικέρ μαστίχας ENOSIS.
Παράλληλα διαχειρίζεται 11 καταστήματα mastihashop στην Ελλάδα και το εξωτερικό. Μεταξύ αυτών ένα κατάστημα στη Νέα Υόρκη και ένα παντοπωλείο στο αεροδρόμιο «Ελ. Βενιζέλος».
