Οι Σαρακατσιαναίοι στο διάβα της ιστορίας

Κοιτίδα των Σαρακατσαναίων ήταν η οροσειρά της κεντρικής και νότιας Πίνδου και η Ρούμελη με επίκεντρο τα Άγραφα, χώρος απάτητος, που κατοικούνταν από αυτόνομους ανθρώπους. Ο διασκορπισμός τους από την αρχική κοιτίδα τους προς την υπόλοιπη ηπειρωτική Ελλάδα έγινε επί Τουρκοκρατίας και κυρίως τον 18ο αιώνα
 Ως προς το όνομά τους υπάρχουν διάφορες ετυμολογίες. Σύμφωνα με την παράδοσή τους, πήραν το όνομά τους από τους Τούρκους. Όταν έγινε η άλωση της Πόλης, φόρεσαν μαύρα ρούχα ως ένδειξη πένθους και δεν υποτάχθηκαν. Οι Τούρκοι τους έβλεπαν στα μαύρα να μετακινούνται συνεχώς (σκηνίτες).

Γι’ αυτό τους ονόμασαν «Καρακατσάν» (καρά=μαύρος και κατσ(ι)άν=φυγάς, ανυπότακτος), δηλαδή «μαύροι φυγάδες». Από το Καρακατσάν με παραφθορά προήλθε η λέξη «Σαρακατσάνος». Άλλη πιθανή ετυμολογία είναι από την τουρκική λέξη σαράν που σημαίνει «φορτώνειν» ή σαράι (=κατοικία, κονάκι) και την τουρκική μετοχή κατσιάν=φυγάς, ανυπότακτος, (σαράν + κατσάν=Σαρακατσάνος), γιατί από καιρό σε καιρό φόρτωναν τα πράγματά τους και μετακινούνταν με τα κοπάδια τους. «Κατοικούμε εδώ από τότε που ο Θεός έφτιαξε αυτόν τον ευλογημένο τόπο, από τότε κρατάει η γενιά μας», έλεγαν οι γερόντοι Σαρακατσάνοι.

Ανεξάρτητα από τις μετακινήσεις τους έχουν τα ίδια ήθη και έθιμα και μιλούν την ίδια γλώσσα, την ελληνική, απαλλαγμένη από ξένα στοιχεία, με χαρακτηριστικά γνωρίσματα της δωρικής. Το ίδιο αμόλυντοι από αλλόφυλες επιμειξίες παρέμειναν και οι Σαρακατσιάνοι, οι «καταλαγαρώτεροι Έλληνες» όπως έγραψε ο Στ. Γρανίτσας. Διατήρησαν τα έθιμα και τους κανόνες συμπεριφοράς και διαβίωσης και δεν επέτρεψαν στην περιβάλλουσα ξενόγλωσση κοινωνία να εισβάλλει στη δική τους. Η οικονομική τους ευρωστία και αυτονομία και η διαβίωσή τους σε καλύτερες υλικές συνθήκες τους οδήγησε σε μια τήρηση των εθιμικών κανόνων διαβίωσης
 
Η διαφορά από τους ΒλάχουςΗ χρήση μιας και μόνο γλώσσας, της ελληνικής, αποδεικνύει ότι οι Σαρακατσιαναίοι είναι διαφορετικοί από τους Βλάχους. Οι Βλάχοι ή Αρμάνοι ή Αρωμάνοι ή Αρμούνοι ή Αρωμούνοι της Ελλάδας, γνωστοί και με άλλα ονόματα κατά περιοχές: Κουτσόβλαχοι, Αρβανιτόβλαχοι κ.λπ., ενώ οι ίδιοι αυτοαποκαλούνται Βλαχόφωνοι Έλληνες, μιλούσαν εκτός από τα Ελληνικά και τα Βλάχικα.

Επειδή η λέξη βλάχος χρησιμοποιήθηκε για να δηλώσει τον άνθρωπο που έχει πρόβατα, το βοσκό και επειδή η κτηνοτροφική ζωή ήταν κοινό τους στοιχείο, επήλθε σύγχυση πότε ένας βλάχος (=αυτός που έχει πρόβατα, ο κτηνοτρόφος, ο βοσκός) είναι Σαρακατσιάνος και πότε Βλάχος (=Βλαχόφωνος). Με τη διαφορά όμως ότι οι Σαρακατσαναίοι ήταν καθαροί νομάδες και δεν είχαν πουθενά χωριό, ενώ οι Βλάχοι ζούσαν νομαδικά και ημινομαδικά, ήταν πριν αιώνες εγκαταστημένοι σε χωριά και ασχολήθηκαν και με το εμπόριο, τις τέχνες και τα γράμματα. Οι Σαρακατσάνοι στα μέσα του προηγούμενου αιώνα εγκατέλειψαν το νομαδισμό. Αλλά και στην ενδυμασία, στα ήθη και έθιμα, στον τρόπο ζωής ξεχωρίζουν οι Σαρακατσαναίοι από τους Βλάχους, που δεν έρχονταν σε επιμειξία μεταξύ τους αλλά ούτε και επαγγελματικό αλισβερίσι είχαν

Με χορούς και τραγούδια όλες οι κοινωνικές εκδηλώσειςΤα στηρίγματα της κλεφτουριάς του 1821
Οι Σαρακατσάνοι ήταν πιστοί χριστιανοί, χωρίς μεγάλη θεωρητική κατάρτιση.  
 Γλεντούσαν με χορό και  τραγούδια. Τα τραγούδια κατατάσσονται σε τρεις ενότητες: στα κλέφτικα και τα ποιμενικά, της Χαράς (γάμου) και της αγάπης και του χωρισμού και της ξενητειάς. Οι  χοροί τους έχουν την καταγωγή τους στον αρχαίο ελληνικό ρυθμό. Η φλογέρα ήταν το κατεξοχήν μουσικό όργανο για το Σαρακατσάνο τσοπάνη. Ιδιαίτερα γλεντούσαν, όταν  γίνονταν κάποιος γάμος. Χαρακτηριστικό του γάμου ήταν η ενδογαμία και κοινωνικός σκοπός του η γέννηση και ανατροφή παιδιών και η κοινωνική κατανομή της  εργασίας. Αλλά, και το θάνατο περιβάλλουν με ένα κύκλο εκδηλώσεων που φανερώνει ότι ήταν προετοιμασμένοι για αυτόν. Στις μετακινήσεις τους είχαν πάντα μαζί τους τη νεκροαλλαξιά.



Τα τσελιγκάτα  συνέβαλαν αποφασιστικά στους αγώνες της ανεξαρτησίας. Στην επανάσταση του 1821 οι Σαρακατσιαναίοι ήταν τα στηρίγματα της κλεφτουριάς. Κάθε οικογένεια είχε δώσει κι από έναν κλέφτη.
Πολλοί  ήταν και οι επώνυμοι Σαρακατσάνοι αγωνιστές, όπως οι αρματολοί του Καρπενησίου Συκάδες, ο Β. Δίπλας, ο Χασιώτης κ.ά. και ο Κατσαντώνης και ο Καραϊσκάκης, πολεμιστές των Αγράφων, Τζουμέρκων και Ρούμελης. Στον Μακεδονικό Αγώνα περιέθαλψαν τραυματίες στις στάνες τους, διέθεσαν τρόφιμα, ιματισμό, μετέφεραν όπλα και  συμμετείχαν οι ίδιοι στα αντάρτικα σώματα


Αυστηρή πειθαρχία και άγραφοι νόμοι ορίζουν τη συμπεριφορά κάθε μέλους της οικογένειας στο κονάκι αλλά και την στάνη τη

Πρότυπο επαγγελματικής οργάνωσης το ΤσελιγκάτοΟ τρόπος ζωής τους ήταν οργανωμένος με ένα είδος ποιμενικής συνεργασίας, το «Τσελιγκάτο». Είτε βρίσκονταν στα βουνά για ξεκαλοκαιριό, είτε το χειμώνα στα χειμαδιά, αδέρφια, πρωτοξαδέρφια και δεύτερα ξαδέρφια έσμιγαν τα κοπάδια τους σε ένα είδος συνεταιρισμού, για την καλύτερη παραγωγική συνεργασία και διάθεση των κτηνοτροφικών τους προϊόντων. Αρχηγός του «Τσελιγκάτου» ήταν ο τσέλιγκας (αρχιποιμένας), πλούσιος κτηνοτρόφος, με πολλά πρόβατα, που ξεχώριζε για τις ικανότητές του

Αυτός κανόνιζε σχεδόν τα πάντα που είχαν σχέση με το τσελιγκάτο (ενοικίαση βοσκοτόπων, πώληση γάλακτος και τυροκομικών προϊόντων κ.ά). Είχε όμως και κοινωνικό ρόλο στη στάνη: Συμβούλευε μαζί με τους γεροντότερους και έλυνε διαφορές. Όλοι οι σμίχτες είχαν συμμετοχή στα κέρδη και τις ζημιές του κοπαδιού. Του Αγίου Δημητρίου για το καλοκαίρι και του Αγίου Γεωργίου για τον χειμώνα έκαναν απολογισμό των εσόδων και εξόδων του τσελιγκάτου και πάντα κρατούσαν παραστατικά (τεφτέρια). Οι Τσοπαναραίοι είχαν λίγα ή καθόλου πρόβατα και δεν είχαν δικό τους τσελιγκάτο. Με τα πρόβατα αλλά και τα άλλα ζώα τους έδενε στενή σχέση, αφού ήταν γι’ αυτούς όλη τους η περιουσία



Το σπίτι των Σαρακατσαναίων (το κονάκι), καλύβι με σάλωμα, το κατασκεύαζαν μόνοι τους και ήταν δυο τύπων: α) το ορθό κονάκι (κωνοειδής καλύβα), που κατέληγε στην κορυφή του σε σταυρό και είχε στο κέντρο την εστία (φωτογώνι) και γύρω-γύρω διασκευασμένους χώρους όπου τοποθετούσαν ρούχα κ.ά. ενώ υπήρχε σταθερή θέση για το εικόνισμα β) ο πλάγιος τύπος με δίρριχτη στέγη που κατασκευαζόταν από κορμούς δέντρων, ξύλα (πελεκούδια) και κλαδιά ελάτων (μπάτσες). Τα «κονάκια», ο οικισμός, το σύνολο των νομαδικών οικογενειών, αποτελούσε τη Στάνη.
Στάνη και τσελιγκάτο δεν ταυτίζονταν. Μπορεί μια στάνη να είχε δύο ή περισσότερα τσελιγκάτα. Το αντίστροφο όχι
Η Σαρακατσάνικη οικογένεια ήταν πατριαρχική. Αυστηρή πειθαρχία και άγραφοι νόμοι όριζαν τη συμπεριφορά του κάθε μέλους της.

 Αρχηγός της οικογένειας ήταν ο πατέρας. Στους γονείς υπήρχε απόλυτος σεβασμός. Το κορίτσι το χαρακτήριζε η ντροπαλοσύνη, η καλή ανατροφή και ο καλός ψυχικός κόσμος. Το αγόρι έπρεπε να ήταν σεμνό, συγκρατημένο στις πράξεις και τα λόγια του. Ο στυλοβάτης όμως της οικογένειας ήταν η γυναίκα, που σήκωνε όλο το βάρος. Αυτή είχε καθημερινά αναλάβει όλες τις δουλειές του νοικοκυριού (να φέρει ξύλα, νερό από τη βρύση με τη βαρέλα, ν’ ανάψει φωτιά, να περιποιηθεί τα παιδιά, να κάμει το νοικοκυριό του κονακιού κ..λπ.), αλλά και τις εξωτερικές δουλειές των προβάτων (παραγωγή γαλακτοκομικών προϊόντων, κατασκευή, στρώσιμο, ξέστρωμα μαντριών κ.τ.λ). Η ρόκα, για το γνέσιμο του μαλλιού, ήταν η αχώριστη συντροφιά της. Το γνέσιμο του μαλλιού ήταν για τη Σαρακατσάνα ευχαρίστηση. Εκείνο όμως που την κρατούσε «σκλαβωμένη» ήταν ο αργαλειός. Η Σαρακατσάνα έπρεπε να υπηρετεί την οικογένεια με θρησκευτική ευλάβεια και προσήλωση. Ενέπνεε όμως σεβασμό, ιδιαίτερα όταν γίνονταν μητέρα

Το δασκαλοκάλυβο Η παιδεία των Σαρακατσάνων ήταν σχεδόν ανύπαρκτη. Οι σκληρές συνθήκες ζωής και οι συνεχείς μετακινήσεις τους δεν επέτρεπαν τη μόρφωση των παιδιών τους σε σχολεία. Κάποια τσελιγκάτα, το καλοκαίρι, με δικά τους έξοδα μίσθωναν δάσκαλο, συνήθως συνταξιούχο, για να μορφώσει τα παιδιά σε μια ειδικά διαμορφωμένη καλύβα, το «δασκαλοκάλυβο». Τα παιδιά είχαν μια βαθιά αίσθηση του ελληνικού γλωσσικού οργάνου. Από τις αφηγήσεις τους διαπιστώνει κανείς μια λιτότητα και παραστατικότητα στην έκφραση και από τα τραγούδια τους μια βαθιά αίσθηση του ρυθμού και του μέτρου
Τέχνη και ανταμώματαΟι Σαρακατσιαναίοι μας κληροδότησαν υπέροχα ξυλόγλυπτα και υφαντά. Φορούσαν μόνο υφάσματα δικής τους κατασκευής, που διακρίνονταν για τα σκούρα χρώματα, τα οποία αποτελούν στοιχεία της τέχνης τους, όπως και τα σχέδια  στις «παναούλες», τις μικρές ποδιές από χοντρό μάλλινο ύφασμα και ο ολοκέντητος κόκκινος φλάμπουρας του γάμου

 Σήμερα ο κοινωνικός μετασχηματισμός των Σαρακατσαναίων είναι πραγματικότητα. Η κάθοδός τους από τα βουνά στις πεδιάδες, η  εγκατάλειψη του πλάνητα βίου, η αγροτική διαβίωση (ένα μικρό ποσοστό ασχολείται με την κτηνοτροφία) και η ανάδειξή τους σε διάφορους τομείς διαμόρφωσαν μια πιο εκσυγχρονισμένη Σαρακατσαναίικη κοινωνία, χωρίς να επηρεαστούν οι αρχές τους. Φιλήσυχοι, φιλόξενοι, αξιοπρεπείς και εργατικοί διακρίνονται για την αγωνιστικότητά τους

 Από το 1960 και μετά, που διασκορπίστηκαν στις πόλεις και τα  χωριά, σαρανταπέντε πολιτιστικοί σύλλογοι και η Πανελλήνια  Ομοσπονδία Συλλόγων Σαρακατσαναίων προσπαθούν να συνεχίσουν την παράδοσή τους καταγράφοντας τα τραγούδια τους και μαθαίνοντας τους χορούς στους νέους. 



Το Λαογραφικό  Μουσείο Σαρακατσάνων στις Σέρρες, όπου εκτίθεται αυθεντικό υλικό σχετικά με τη ζωή και τη λαϊκή τέχνη  των Σαρακατσάνων, βραβεύτηκε από την Ευρωπαϊκή Επιτροπή Μουσείων. Υπάρχουν και μουσεία, μικρότερης εμβέλειας, και σε άλλες πόλεις με υλικό από τη λαϊκή  τέχνη και τη ζωή των Σαρακατσαναίων.
Υπαίθριοι παραδοσιακοί οικισμοί (Στάνες) σε διάφορα μέρη της χώρας κατασκευάστηκαν από συλλόγους και  αναβιώνουν σκηνές από την καθημερινή ζωή των Σαρακατσαναίων.

Έντυπο υλικό κυκλοφορεί για ενημέρωση των απανταχού Σαρακατσαναναίων, όπως η «Ηχώ των Σαρακατσαναίων» κ.ά., ενώ σε συνέδρια πανελλήνια και ημερίδες συζητούνται ποικίλα θέματα σχετικά με τους Σαρακατσαναίους. Στη διατήρηση της παράδοσης συντελεί και το Πανελλήνιο Αντάμωμα στο Περτούλι Τρικάλων την τελευταία Κυριακή του Ιουνίου και άλλα τοπικά που γίνονται κάθε χρόνο: Στο  Βελούχι τη δεύτερη  Κυριακή του  Ιουλίου, στην Πάρνηθα του Αγίου Πνεύματος, στον Γυφτόκαμπο την πρώτη Κυριακή του Αυγούστου, στην Ελατειά Δράμας στις 20 Ιουλίου, στο όρος Βόρας στις 22 Αυγούστου, στη Βουλγαρία στο όρος Καραντίλα. Πολλοί είναι, τέλος, οι Έλληνες και ξένοι, ερευνητές, ιστορικοί κ. ά. που ασχολήθηκαν με τη ζωή  και τον πολιτισμό των Σαρακατσαναίων.

ΤOY ΝΙΚΟΛΑΟΥ Γ. ΖΥΓΟΓΙΑΝΝ
ΚΑΘΗΓΗΤΗ, ΠΡΩΗΝ ΠΡΟΕΔΡΟΥ
ΠΑΝΕΛΛΗΝΙΟΥ ΣΥΛΛΟΓΟΥ ΣΑΡΑΚΑΤΣΑΝΑΙΩΝ
ΠΡ. ΠΡΟΕΔΡΟΥ ΣΥΝ. ΣΑΡΑΚΑΤΣΑΝΑΙΩΝ ΦΘ/ΔΑ