Κείμενο ∆ρ. Φάνης Α. Τσαπικούνη
Μικροβιολογική Βιολογική Αντιµετώπιση ασθενειών των φυτών
Το 1938 στα εργαστήρια της ελβετικής Ciba Geige η σύνθεση του γνωστού σε όλους μας DDT ουσιαστικά σήμανε το τέλος της Βιολογικής γεωργίας, η οποία διήρκεσε 8 χιλιάδες χρόνια. Οι άνθρωποι κατά τη διάρκεια της 7ης και 6ης χιλιετηρίδας π.Χ. περνούν από την κυνηγετική συλλεκτική φάση στη συστηματική καλλιέργεια. Η γεωργία που αναπτύσσεται είναι καθαρά Βιολογική για να περάσει στη σημερινή λεγόμενη Συμβατική λίγο πριν τον Β’ Παγκόσμιο Πόλεμο. Όμως ήδη από τη δεκαετία του 1950 οι πρώτες ανησυχίες είναι ορατές για να γενικευτούν και να πάρουν τη μορφή κινήματος, φιλοσοφίας αλλά και ανάγκης ζωής στις μέρες μας
Ολοκληρωμένη VS Βιολογικής Η βιολογική καταπολέμηση στηρίζεται στη χρήση ωφελίμων εντόμων και μικροοργανισμών για την αντιμετώπιση των εχθρών και ασθενειών των φυτών. Ενώ ολοκληρωμένη αντιμετώπιση ουσιαστικά σημαίνει το συνδυασμό καλλιεργητικών, βιολογικών, βιοτεχνολογικών και χημικών (εκλεκτικών) φυτοπροστατευτικών μέσων κατά το καλύτερο δυνατό τρόπο με σκοπό τον έλεγχο των εχθρών και ασθενειών των καλλιεργούμενων φυτών. Λαμβάνει υπόψη την παραγωγικότητα, την ποιότητα, την οικονομικότητα και την ασφάλεια του χρήστη, του καταναλωτή και του περιβάλλοντος. Στοχεύει στην προστασία της δημόσιας υγείας, στην προστασία του περιβάλλοντος, στη μείωση του κόστους παραγωγής, στην παραγωγή προϊόντων ποιότητος και στην πρόληψη ανάπτυξης ανθεκτικότητας διαφόρων εχθρών ενώ στηρίζεται στα ήδη συσσωρευμένα προβλήματα και στην πρόθεσή μας για ποιότητα ζωής.
Καίριος ο ρόλος των ωφέλιμων εντόμων στην Ολοκληρωμένη Αντιμετώπιση εχθρών και ασθενειών των καλλιεργειώνΑς δούμε τώρα ποια μέσα έχει στη διάθεσή της η Ολοκληρωμένη Αντιμετώπιση εχθρών και ασθενειών των καλλιεργούμενων φυτών, αρχίζοντας από τα ωφέλιμα έντομα
Η παρουσία τους στη φύση είναι άφθονη και ανήκουν σε όλες σχεδόν τις γνωστές τάξεις εντόμων (δίπτερα, κολεόπτερα, υμενόπτερα όπως και τα ακάρεα). Διακρίνονται σε αρπακτικά (τρέφονται με τα βλαβερά έντομα) και παρασιτοειδή (γεννούν το αυγό τους μέσα στο σώμα του επιβλαβούς).
Η χρήση τους είναι αποτελεσματική μέσα στο θερμοκήπιο αλλά και στα δενδρώδη όπως στα ξινά (εριώδης αλευρώδης - Cales noaki)
Είναι κοινή παραδοχή ότι ένας μεγάλος αριθμός εντομολογικών εχθρών θα μπορούσε να τεθεί υπό έλεγχο εάν τα ωφέλιμα έντομα ήταν σε θέση να δράσουν ελεύθερα. Η χωρίς περιορισμούς όμως χρήση αγροχημικών φυτοπροστατευτικών προϊόντων οδηγεί σε πλήρη πολλές φορές εξόντωσή τους. Έτσι, απουσία ενός ανασταλτικού σε ρόλο αντίβαρου μηχανισμού και δεδομένης της ικανότητας των βλαβερών εντόμων να αναπαράγονται ταχύτατα και σε μεγάλους αριθμούς και της ικανότητάς τους να αναπτύσσουν ανθεκτικότητα, είναι σε θέση να αναπτύξουν υψηλούς πληθυσμούς εξαναγκάζοντας σε μεγαλύτερη χρήση αγροχημικών με συνέπεια να διογκώνεται το πρόβλημα
Όμως θα πρέπει να έχουμε επίσης υπόψη μας πως στα περισσότερα λαχανικά, άνθη, πυρηνόκαρπα και γιγαρτόκαρπα στις περισσότερες των περιπτώσεων η είσοδος ενός ωφέλιμου χωρίς την δική μας παρέμβαση γίνεται με διάφορά χρόνου από ένα επιβλαβές με αποτέλεσμα το τελευταίο να έχει αρκετό χρόνο στη διάθεση του να αναπτυχθεί σε υψηλούς πληθυσμούς και να προκαλέσει πολλές φορές μεγάλη ζημία πριν να ελεγχθεί από το ωφέλιμο. Γι’ αυτό ακριβώς είναι πολύ σημαντικός ο έγκαιρος εντοπισμός του επιβλαβούς και η εισαγωγή του ωφέλιμου
Η εξασφάλιση συνθηκών υγιεινής και η χρήση εκλεκτικών χημικών μικρής υπολειμματικής δράσης που σέβονται τα ωφέλιμα θα βοηθήσει τα τελευταία σημαντικά στο έργο τους
Υπάρχει γενικώς η εντύπωση πως παρασιτοειδή μεγαλύτερης γονιμότητας δίνουν καλύτερο έλεγχο και συνιστούν καλύτερους παράγοντες βιολογικού έλεγχου. Αυτό όμως είναι δεδομένο μόνο για τα λεπιδόπτερα και είναι δεδομένο επίσης ότι για έναν συγκεκριμένο εντομολογικό εχθρό προσαρμόζεται καλύτερα και δίνει σαφώς καλύτερα αποτελέσματα κάποια συγκεκριμένη φυλή του ωφέλιμου, η οποία προφανώς είναι καλύτερα προσαρμοσμένη στον εν λόγω εντομολογικό εχθρό
ΕΝΤΟΜΟΠΑΘΟΓΟΝΟΙ ΜΙΚΡΟΟΡΓΑΝΙΣΜΟΙΕντομοπαθογόνα βακτήρια: Ένας μεγάλος αριθμός εντομοπαθογόνων βακτηρίων έχει μελετηθεί με σκοπό την αξιοποίησή τους για το έλεγχο των επιβλαβών εντόμων. Μολύνουν και σκοτώνουν το έντομο κατόπιν κατάποσης. Δρουν στα εντερικά τοιχώματα και προκαλούν το θάνατο σε 3 με 5 περίπου ημέρες. Διαθέσιμα σκευάσματα στο εμπόριο υπάρχουν αρκετά, ανήκουν σε διάφορες φυλές του Bacillus thuringiensis και δρουν εναντίον λεπιδοπτέρων, κολεοπτέρων και διπτέρων. Αυτά τα σκευάσματα έχουν πολύ καλύτερη δράση με προσθήκη 0,3-0,5% ζάχαρης
Εντομοπαθογόνοι μύκητες: Συνιστούν ένα ιδιαίτερα σημαντικό κεφάλαιο στην έρευνα για τη βιολογική καταπολέμηση αλλά και στους μηχανισμούς ισορροπιών της φύσης. Έχουν απομονωθεί, μελετηθεί και αξιολογηθεί πάνω από 700 είδη για τον έλεγχο επιβλαβών εντόμων. Γύρω στους 10 έχουν αναπτυχθεί σε σκευάσματα. Η έρευνα συνεχίζεται αμείωτη
Η μόλυνση των εντόμων γίνεται με τα σπόρια που παράγουν οι μύκητες. Τα σπόρια μεταφέρονται κυρίως με τον άνεμο αλλά και τα μολυσμένα έντομα. Όταν το σπόριο βρεθεί στην επιφάνεια του κατάλληλου εντόμου (ξενιστή) βλαστάνει, παράγει απρεσσόρια, διεισδυτικές υφές και διεισδύει εντός του εντόμου του οποίου λίγες ημέρες αργότερα προκαλεί το θάνατο. Εκατομμύρια νέα σπόρια θα παραχθούν στην επιφάνεια του νεκρού εντόμου για να ξεκινήσει πάλι ο κύκλος
Οι σημαντικότεροι περιοριστικοί παράγοντες αναφορικά με την αποτελεσματικότητά τους είναι η απαίτηση για υψηλή σχετική υγρασία και μέτριες θερμοκρασίες ώστε να έχουμε ικανοποιητική βλάστηση και ανάπτυξη. Όμως ακόμα και εάν αυτές οι συνθήκες είναι ιδανικές ο απαιτούμενος έως τη θανάτωση του εντόμου χρόνος δίνει την ευκαιρία στο έντομο να τραφεί και να αναπαραχθεί εν μέρει
Εντομοπαθογόνοι νηματώδεις: Διεξάγεται εντατική έρευνα σε πολλά εργαστήρια ανά τον κόσμο με τους εντομοπαθογόνους νηματώδεις. Έχουν δώσει πολύ καλά αποτελέσματα και ήδη κυκλοφορούν κάποια σκευάσματα για την καταπολέμηση σημαντικών εχθρών
Οι ανάγκες τους για υγρασία, απαραίτητη προϋπόθεση επιβίωσης και μετακίνησης, τους καθιστούν σχεδόν άχρηστους για έντομα φυλλώματος αλλά πολύ καλούς υποψήφιους για έντομα που ζουν σε μικροκλίματα με υψηλή υγρασία όπως το έδαφος και πιθανώς οι κορμοί των δένδρων ή και ακόμα οι στοές στα φύλλα από τις διάφορες λιριόμυζες
Εντομοπαθογόνοι ιοί: Σημαντικό κεφαλαίο στα πλαίσια των ρυθμιστικών μηχανισμών ισορροπιών της φύσης στο γεωργικό οικοσύστημα. Προσβάλλουν όλες σχεδόν τις γνωστές τάξεις των εντόμων προκαλώντας πολλές φορές μεγάλες επιδημίες εξοντώνοντας με αυτό τον τρόπο τεράστιους αριθμούς εντόμων. Μεταδίδονται οριζόντια (από έντομο σε έντομο της ίδιας γενεάς) αλλά και κάθετα (από γονείς σε τέκνα). Οι δυνατότητές τους να αναχθούν σε αποτελεσματικά βιολογικά όπλα κατά των εντομολογικών εχθρών είναι μάλλον περιορισμένες καθώς προκύπτουν μια σειρά από εμπόδια.
Πριν την εγκατάσταση καλλιέργεια
Στάδια εφαρµογής1. Μελέτη και καταγραφή των προβληµάτων φυτοπροστασίας στη συγκεκριµένη περιοχ
2. Εισαγωγή της κατάλληλης ποικιλίας ή υβριδίου ανάλογα µε τις εδαφοκλιµατικές συνθήκες, τα προβλήµατα φυτοπροστασίας και τον επιδιωκόµενο σκοπ
3. Εισαγωγή εκλεκτικών χηµικών φυτοπροστατευτικών προϊόντων σύµφωνα µε το «κατώφλιο οικονοµικής επέµβασης» και εφαρµογή µε κατάλληλες τεχνικέ
4. Εισαγωγή και χρήση βιολογικών φυτοπροστατευτικών προϊόντων, φεροµονικών παγίδων, ωφέλιµων εντόµων, και εντοµοπαθογόνων µικροοργανισµών (όπως µύκητες, βακτήρια κ.λπ.)
5. Λήψη δέσµης µέτρων που να ευνοούν την ανάπτυξη και δράση των ωφέλιµω
6. Κατάλληλα καλλιεργητικά µέτρ
7. Εξασφάλιση συνθηκών υγιεινής από αρχής µέχρι τέλους
Μετά την εγκατάστασ
Κρίσιµες επιλογές1. Ανάπτυξη συστηµάτων παρακολούθησης και έλεγχου των εχθρών και ασθενειών των φυτώ
2. Καθορισµός «κατωφλίων» (ανεκτό επίπεδο οικονοµικής ζηµίας) για κάθε εχθρό ή ασθένεια της καλλιέργεια
3. ∆ιενέργεια δειγµατοληψιών σε κανονικά διαστήµατα καθόλη την καλλιεργητική περίοδο
Ο ρόλος της εκπαίδευσης των παραγωγώνΕδώ θα πρέπει να τονιστεί ότι έχει ιδιαίτερη σηµασία για την εφαρµογή της Ολοκληρωµένης Kαταπολέµησης η σχετική εκπαίδευση των παραγωγών και η ύπαρξη ειδικευµένων γεωπόνων. Επίσης η εφαρµογή της δεν µπορεί να είναι άµεση, πρέπει σταδιακά και µε προσεκτικά βήµατα να προσαρµοστούν οι αρχές και οι βασικοί της κανόνες στις συνθήκες της κάθε περιοχής
ΦΕΡΟΜΟΝΕ
Παρεµπόδιση σύζευξηςΜπορούν να χρησιµοποιηθούν στο θερµοκήπιο και το αγρό. Μας βοηθούν στο να εντοπίσουµε την παρουσία ενός βλαβερού εντόµου, να παρακολουθήσουµε τον πληθυσµό, να ψεκάσουµε στην κατάλληλη στιγµή ή να το καταπολεµήσουµε µε µαζική παγίδευση ή µε παρεµπόδιση της σύζευξης ανάµεσα στα δυο φύλλα. Με την ανάρτηση υψηλού αριθµού διανεµητών φεροµόνης (dispenser) σε ένα στρέµµα µπορούµε να προκαλέσουµε τον αποπροσανατολισµό των αρσενικών µε αποτέλεσµα η σύζευξη να µαταιωθεί και ο πληθυσµός του εντόµου να βαίνει µειούµενος. Τα αρσενικά προσπαθούν να βρουν τα θηλυκά και να συζευχθούν, όµως όταν τα σηµεία εκποµπής της φεροµόνης είναι πολλά τότε είναι πιθανό το αρσενικό να εντοπίσει το όργανο διάχυσης και όχι το θηλυκό. Υπάρχουν πολλοί παράγοντες που επηρεάζουν την αποτελεσµατικότητα της µεθόδου όπως η συγκέντρωση της φεροµονης, η ταχύτητα του ανέµου, το ανάγλυφο της περιοχής και ο πληθυσµός.
ΠΑΓΙ∆Ε
Προσελκυστικό τροφήςΤέτοιες είναι οι παγίδες για δάκο και Μύγα της Μεσογείου. Τοποθετώντας στο εσωτερικό θεϊκή αµµωνία µε νερό εξυπηρετούµε την εκποµπή αµµωνίας, η οποία προσελκύει τα δίπτερα. Μπορούµε να παρακολουθήσουµε τον πληθυσµό ώστε να είµαστε σε θέση να ψεκάσουµε στην κατάλληλη στιγµή ελαχιστοποιώντας τα χηµικά ή και να προβούµε σε µαζική παγίδευση καταργώντας τα.
Έως 80% ο τελικός έλεγχος των ασθενειών από τους ανταγωνιστέςΔεκάδες ωφέλιμοι μικροοργανισμοί -οι οποίοι ονομάζονται και ανταγωνιστές- έχουν δοκιμαστεί για τον έλεγχο ασθενειών του ριζικού συστήματος κυρίως αλλά και των ασθενειών που προσβάλλουν υπέργειο τμήμα και καρπούς. Ampelomycesquisqualis, Candida oleophila, Trichoderma spp, Pseudomonas syringae, Pseudomonasfluorescens, Burkholderia cepacia, Coniothyrium minitans, Myrothecium verrucaria, Bacillus subtilis, Agrobacterium radiobacter, Pseudomonas cepacia, Streptomycesgriseoviridis, Gliocladium virens, Pythium oligandrum, Talaromyces flavus, μη παθογόνες φυλές Rhizoctonia, μη παθογόνες φυλές Fusarium, μη παθογόνες φυλές Pseudomonas solanacearum, Phlebia gigantea και Plant Growth PromotingRhizobacteria είναι μερικοί από τους πιο δοκιμασμένους. Ο τελικός έλεγχος που δίνουν αγγίζει το 80% αλλά συνήθως συνοδεύονται από μειονεκτήματα. Τα πιο σημαντικά είναι τα εξής
1. Δεν επιτυγχάνονται μόνιμα αποτελέσματα
2. Η αύξηση του πληθυσμού στο έδαφος δεν είναι μόνιμη και εξαρτάται από μια σωρεία παραγόντων μεταξύ των οποίων καταλυτικό ρόλο διαδραματίζει η οργανική ουσία
3. Δεν ελέγχουν όλα τα παθογόνα
4. Κακή διαχείριση υγρασίας στο έδαφος μπορεί να οδηγήσει σε άσχημες καταστάσεις εξουδετερώνοντας τον ανταγωνιστή. Οι μηχανισμοί μέσα από τους οποίους οι ανταγωνιστές επιτυγχάνουν τον έλεγχο ενάντια σε παθογόνα, μπορούν να συνοψιστούν στις εξής κατηγορίες
1. Ανταγωνισμός για θρεπτικά και χώρο. 2. Υπερπαρασιτισμός. 3. Αντιβίωση. 4. Επαγόμενη Συστηματική Ανθεκτικότητα 5. Τοξίνες 6. Προ-εκτοπισμός κα
7. Χρήση υδρολυτικών ενζύμων
Υπάρχουν κάποιοι παράγοντες οι οποίοι επηρεάζουν την αποτελεσματικότητα των ανταγωνιστών. Αυτοί θα πρέπει να λαμβάνονται υπόψη στην παρασκευή αλλά και εφαρμογή του σκευάσματος και είναι οι εξής
1. Κάποιες απομονώσεις είναι πιο αποτελεσματικές στην καταστολή του παθογόνου
2. Ο φορέας στον οποίο ενσωματώνονται τα σπόρια του ανταγωνιστή επηρεάζει την βιωσιμότητα και αποτελεσματικότητα του, γι’ αυτό θα πρέπει η επιλογή του να γίνεται προσεκτικ
3. Η τελική συγκέντρωση στο σκεύασμα και ποσότητα εφαρμογής
4. Το στάδιο ανάπτυξης του φυτού στο οποίο γίνεται η εφαρμογή. Έχει βρεθεί για τις ετήσιες καλλιέργειες και την πατάτα ότι η επικάλυψη του σπόρου και των κονδύλων δίνει τα καλύτερα αποτελέσματα αναφορικά με την προστασία από παθογόν
Ωφέλιμοι μικροοργανισμοί υπάρχουν σε όλα σχεδόν τα εδάφη. Δυστυχώς όμως η μονοκαλλιέργεια, η ανεξέλεγκτη χρήση χημικών και η εφαρμογή άστοχων καλλιεργητικών χειρισμών οδηγεί συνήθως σε μείωση του πληθυσμού ή ακόμα και σε εξαφάνιση. Είναι επιτακτική ανάγκη η μέριμνα για σωστή διαχείριση του εδάφους αλλά και του περιβάλλοντος σε χώρους όπως τα θερμοκήπια. Από τους σημαντικότερους παράγοντες που ευνοούν την ύπαρξη και αύξηση των ανταγωνιστών στο έδαφος ο πιο σημαντικός είναι η οργανική ουσία και ιδιαίτερα η χλωρή λίπανση (ιδιαίτερα με σόργο) ενώ πολύ καλά αποτελέσματα δίνει και η προσθήκη composts
Η ενδεδειγμένη πρακτική αντιμετώπισης των φυτοπαθογόνων μικροοργανισμών του ριζικού συστήματος, όπως Fusarium, Verticillium, Pythium κ.λπ., είναι η ενσωμάτωση στο ριζικό σύστημα των καλλιεργούμενων φυτών ωφέλιμων μικροοργανισμών όπως Trichoderma, Gliocladium, Bacillus κ.λπ
ΤΕΧΝΗΤΑ ΝΕΥΡΟΠΕΠΤΙΔΙΑΤα νευροπεπτίδια στα έντομα παράγονται στα νευρογαγγλιακά κύτταρα και μεταφέρονται μέσω των νευρώνων στις θέσεις στόχους. Είναι χημικοί μεταφορείς μηνυμάτων που υποστηρίζουν μια σειρά από σημαντικές λειτουργίες μέσα στο έντομο στηρίζοντας την ίδια του την ύπαρξη. Πέψη, έκδυση και σύζευξη είναι μερικές λειτουργίες που ελέγχονται από τα νευροπεπτίδια. Η ανθεκτικότητα σε διάφορα εντομοκτόνα και η ανάγκη για φιλικά προς το περιβάλλον φυτοπροστατευτικά προϊόντα οδήγησαν τους ερευνητές στην προσπάθεια για σύνθεση τεχνητών νευροπεπτιδίων τα οποία θα ψεκάζονται στις καλλιέργειες
ΔΕΥΤΕΡΟΓΕΝΕΙΣ ΜΕΤΑΒΟΛΙΤΕΣΚάθε ουσία που παράγουν οι μικροοργανισμοί και δεν είναι άμεσα απαραίτητη για την ανάπτυξή τους θεωρείται σαν δευτερογενής μεταβολίτης. Σαν τέτοιοι έχουν αναγνωρισθεί παρά πολλοί με πολλές εφαρμογές σε πολλά επιστημονικά πεδία. Ένας μεγάλος αριθμός από αυτούς έχει αναγνωριστεί να έχει εντομοκτόνο δράση. Ως εκ τούτου κάλλιστα μπορούν να χρησιμοποιηθούν για την ανάπτυξη εντομοκτόνων φιλικών προς το περιβάλλον. Τα συμβιωτικά βακτήρια Photorhabdus των εντομοπαθογόνων νηματωδών παράγουν μια ομάδα τοξινών με εντομοκτόνο δράση. Οι τοξίνες αυτές είναι σε μεγάλο βαθμό υπεύθυνες για το θάνατο του εντόμου μετά από μόλυνση με τον νηματώδη. Οι τοξίνες αυτές μπορούν να χρησιμοποιηθούν σαν εντομοκτόνα οι ίδιες με απ’ ευθείας ψεκασμό στο ή στα έντομα στόχους
Ο μικροοργανισμός Saccharopolyspora spinosa βρέθηκε να παράγει μια οικογένεια από νέες μακρολίδες (macrolides), μόρια που περιέχουν μια μακροκυκλική λακτόνη, οι οποίες ονομάζονται spinosyns και εμφανίζουν καλή δράση ενάντια σε λεπιδόπτερα, δίπτερα, κολεόπτερα και θυσανόπτερα. Η Omphalotin, ένα κυκλικό δωδεκαπεπτίδιο που απομονώθηκε από τον βασιδιομύκητα Omphalotus oleariua βρέθηκε να έχει καλή και εκλεκτική δράση ενάντια στον φυτοπαρασιτικό νηματώδη Meloidogyne incognita. To δωδεκαπεπτίδιο δεν φαίνεται να έχει φυτοτοξική, αντιβακτηριακή ή αντιμυκητιακή δράση (Buchel et al 1998)
ΦΥΤΙΚΑ ΕΚΧΥΛΙΣΜΑΤΑ Πάρα πολλά φυτικά εκχυλίσματα έχουν δοκιμαστεί και βρεθεί να έχουν από μέτρια έως πολύ καλή δράση ενάντια σε έντομα, μικροοργανισμούς, ακάρεα, ζιζάνια και νηματώδεις. Η έρευνα προς αυτή την κατεύθυνση γίνεται πάνω από έναν αιώνα
Η δράση που εμφανίζουν τα φυτικά εκχυλίσματα ποικίλει με τις κατηγορίες των ουσιών που κάθε φορά συνθέτουν το φυτοπροστατευτικό παρασκεύασμα. συνήθως η δράση που εγείρουν θα είναι απωθητική, αντιδιατροφική, διαταραχή στην έκδυση, μειωμένη γονιμότητα έως και νευροτοξική δράση
Μια ευρέως γνωστή κατηγορία είναι τα Neem εντομοκτόνα. Η κυρίως δραστική ουσία είναι η Azadirachtin η οποία παράγεται από τους σπόρους του δένδρου Azadirachtaindica το οποίο είναι γνωστό σαν Neem δένδρο. Η δράση των Neem εντομοκτόνων είναι απωθητική, αντιδιατροφική, και με διαταραχή στην έκδυση
Εκχυλίσματα των pepper/mustard, cassia and clove όταν προστέθηκαν σαν υδατικό γαλάκτωμα 10% μείωσε τον πληθυσμό του Fusarium oxysporum f.sp. chrysanthemiέως και κατά 99.9% (Bowers and Locke 2000)
ΘΕΡΙΝΟΙ, ΧΕΙΜΕΡΙΝΟΙ ΠΟΛΤΟΙ, ΟΡΥΚΤΕΛΑΙΑ, ΦΥΤΙΚΑ ΛΑΔΙΑ Δίνουν ικανοποιητικά αποτελέσματα σε αρκετά και σημαντικά έντομα όπως αφίδες, ακάρεα και κοκκοειδή. Δρουν όμως αδιακρίτως σκοτώνοντας και τα ωφέλιμα. Η δράση τους στηρίζεται στη δημιουργία λεπτού φιλμ που προκαλεί ασφυξία στα έντομα
ΠΑΓΙΔΕΣ ΤΥΠΟΥ ΚΟΛΛΑΣΜας εξυπηρετούν στον εντοπισμό της παρουσίας ενός βλαβερού εντόμου καθώς τα έντομα εμφανίζουν σαφείς τάσεις προτίμησης σε κάποιο χρώμα. Ο αλευρώδης, οι αφίδες και το φιδάκι προτιμούν το κίτρινο ενώ ο θρίπας το μπλε. Μπορούμε απλά να διαπιστώσουμε την παρουσία τους με λίγες παγίδες ή να προχωρήσουμε στη μαζική τους παγίδευση τοποθετώντας υψηλούς αριθμούς στο σπορείο και το θερμοκήπιο. Δεν ενδείκνυται για τις υπαίθριες καλλιέργειες.
Από το περιοδικό Wine Trails Μαΐου 2015
Μικροβιολογική Βιολογική Αντιµετώπιση ασθενειών των φυτών
Το 1938 στα εργαστήρια της ελβετικής Ciba Geige η σύνθεση του γνωστού σε όλους μας DDT ουσιαστικά σήμανε το τέλος της Βιολογικής γεωργίας, η οποία διήρκεσε 8 χιλιάδες χρόνια. Οι άνθρωποι κατά τη διάρκεια της 7ης και 6ης χιλιετηρίδας π.Χ. περνούν από την κυνηγετική συλλεκτική φάση στη συστηματική καλλιέργεια. Η γεωργία που αναπτύσσεται είναι καθαρά Βιολογική για να περάσει στη σημερινή λεγόμενη Συμβατική λίγο πριν τον Β’ Παγκόσμιο Πόλεμο. Όμως ήδη από τη δεκαετία του 1950 οι πρώτες ανησυχίες είναι ορατές για να γενικευτούν και να πάρουν τη μορφή κινήματος, φιλοσοφίας αλλά και ανάγκης ζωής στις μέρες μας
Καίριος ο ρόλος των ωφέλιμων εντόμων στην Ολοκληρωμένη Αντιμετώπιση εχθρών και ασθενειών των καλλιεργειώνΑς δούμε τώρα ποια μέσα έχει στη διάθεσή της η Ολοκληρωμένη Αντιμετώπιση εχθρών και ασθενειών των καλλιεργούμενων φυτών, αρχίζοντας από τα ωφέλιμα έντομα
Η παρουσία τους στη φύση είναι άφθονη και ανήκουν σε όλες σχεδόν τις γνωστές τάξεις εντόμων (δίπτερα, κολεόπτερα, υμενόπτερα όπως και τα ακάρεα). Διακρίνονται σε αρπακτικά (τρέφονται με τα βλαβερά έντομα) και παρασιτοειδή (γεννούν το αυγό τους μέσα στο σώμα του επιβλαβούς).
Η χρήση τους είναι αποτελεσματική μέσα στο θερμοκήπιο αλλά και στα δενδρώδη όπως στα ξινά (εριώδης αλευρώδης - Cales noaki)
Είναι κοινή παραδοχή ότι ένας μεγάλος αριθμός εντομολογικών εχθρών θα μπορούσε να τεθεί υπό έλεγχο εάν τα ωφέλιμα έντομα ήταν σε θέση να δράσουν ελεύθερα. Η χωρίς περιορισμούς όμως χρήση αγροχημικών φυτοπροστατευτικών προϊόντων οδηγεί σε πλήρη πολλές φορές εξόντωσή τους. Έτσι, απουσία ενός ανασταλτικού σε ρόλο αντίβαρου μηχανισμού και δεδομένης της ικανότητας των βλαβερών εντόμων να αναπαράγονται ταχύτατα και σε μεγάλους αριθμούς και της ικανότητάς τους να αναπτύσσουν ανθεκτικότητα, είναι σε θέση να αναπτύξουν υψηλούς πληθυσμούς εξαναγκάζοντας σε μεγαλύτερη χρήση αγροχημικών με συνέπεια να διογκώνεται το πρόβλημα
Όμως θα πρέπει να έχουμε επίσης υπόψη μας πως στα περισσότερα λαχανικά, άνθη, πυρηνόκαρπα και γιγαρτόκαρπα στις περισσότερες των περιπτώσεων η είσοδος ενός ωφέλιμου χωρίς την δική μας παρέμβαση γίνεται με διάφορά χρόνου από ένα επιβλαβές με αποτέλεσμα το τελευταίο να έχει αρκετό χρόνο στη διάθεση του να αναπτυχθεί σε υψηλούς πληθυσμούς και να προκαλέσει πολλές φορές μεγάλη ζημία πριν να ελεγχθεί από το ωφέλιμο. Γι’ αυτό ακριβώς είναι πολύ σημαντικός ο έγκαιρος εντοπισμός του επιβλαβούς και η εισαγωγή του ωφέλιμου
Η εξασφάλιση συνθηκών υγιεινής και η χρήση εκλεκτικών χημικών μικρής υπολειμματικής δράσης που σέβονται τα ωφέλιμα θα βοηθήσει τα τελευταία σημαντικά στο έργο τους
Υπάρχει γενικώς η εντύπωση πως παρασιτοειδή μεγαλύτερης γονιμότητας δίνουν καλύτερο έλεγχο και συνιστούν καλύτερους παράγοντες βιολογικού έλεγχου. Αυτό όμως είναι δεδομένο μόνο για τα λεπιδόπτερα και είναι δεδομένο επίσης ότι για έναν συγκεκριμένο εντομολογικό εχθρό προσαρμόζεται καλύτερα και δίνει σαφώς καλύτερα αποτελέσματα κάποια συγκεκριμένη φυλή του ωφέλιμου, η οποία προφανώς είναι καλύτερα προσαρμοσμένη στον εν λόγω εντομολογικό εχθρό
ΕΝΤΟΜΟΠΑΘΟΓΟΝΟΙ ΜΙΚΡΟΟΡΓΑΝΙΣΜΟΙΕντομοπαθογόνα βακτήρια: Ένας μεγάλος αριθμός εντομοπαθογόνων βακτηρίων έχει μελετηθεί με σκοπό την αξιοποίησή τους για το έλεγχο των επιβλαβών εντόμων. Μολύνουν και σκοτώνουν το έντομο κατόπιν κατάποσης. Δρουν στα εντερικά τοιχώματα και προκαλούν το θάνατο σε 3 με 5 περίπου ημέρες. Διαθέσιμα σκευάσματα στο εμπόριο υπάρχουν αρκετά, ανήκουν σε διάφορες φυλές του Bacillus thuringiensis και δρουν εναντίον λεπιδοπτέρων, κολεοπτέρων και διπτέρων. Αυτά τα σκευάσματα έχουν πολύ καλύτερη δράση με προσθήκη 0,3-0,5% ζάχαρης
Εντομοπαθογόνοι μύκητες: Συνιστούν ένα ιδιαίτερα σημαντικό κεφάλαιο στην έρευνα για τη βιολογική καταπολέμηση αλλά και στους μηχανισμούς ισορροπιών της φύσης. Έχουν απομονωθεί, μελετηθεί και αξιολογηθεί πάνω από 700 είδη για τον έλεγχο επιβλαβών εντόμων. Γύρω στους 10 έχουν αναπτυχθεί σε σκευάσματα. Η έρευνα συνεχίζεται αμείωτη
Η μόλυνση των εντόμων γίνεται με τα σπόρια που παράγουν οι μύκητες. Τα σπόρια μεταφέρονται κυρίως με τον άνεμο αλλά και τα μολυσμένα έντομα. Όταν το σπόριο βρεθεί στην επιφάνεια του κατάλληλου εντόμου (ξενιστή) βλαστάνει, παράγει απρεσσόρια, διεισδυτικές υφές και διεισδύει εντός του εντόμου του οποίου λίγες ημέρες αργότερα προκαλεί το θάνατο. Εκατομμύρια νέα σπόρια θα παραχθούν στην επιφάνεια του νεκρού εντόμου για να ξεκινήσει πάλι ο κύκλος
Οι σημαντικότεροι περιοριστικοί παράγοντες αναφορικά με την αποτελεσματικότητά τους είναι η απαίτηση για υψηλή σχετική υγρασία και μέτριες θερμοκρασίες ώστε να έχουμε ικανοποιητική βλάστηση και ανάπτυξη. Όμως ακόμα και εάν αυτές οι συνθήκες είναι ιδανικές ο απαιτούμενος έως τη θανάτωση του εντόμου χρόνος δίνει την ευκαιρία στο έντομο να τραφεί και να αναπαραχθεί εν μέρει
Εντομοπαθογόνοι νηματώδεις: Διεξάγεται εντατική έρευνα σε πολλά εργαστήρια ανά τον κόσμο με τους εντομοπαθογόνους νηματώδεις. Έχουν δώσει πολύ καλά αποτελέσματα και ήδη κυκλοφορούν κάποια σκευάσματα για την καταπολέμηση σημαντικών εχθρών
Οι ανάγκες τους για υγρασία, απαραίτητη προϋπόθεση επιβίωσης και μετακίνησης, τους καθιστούν σχεδόν άχρηστους για έντομα φυλλώματος αλλά πολύ καλούς υποψήφιους για έντομα που ζουν σε μικροκλίματα με υψηλή υγρασία όπως το έδαφος και πιθανώς οι κορμοί των δένδρων ή και ακόμα οι στοές στα φύλλα από τις διάφορες λιριόμυζες
Εντομοπαθογόνοι ιοί: Σημαντικό κεφαλαίο στα πλαίσια των ρυθμιστικών μηχανισμών ισορροπιών της φύσης στο γεωργικό οικοσύστημα. Προσβάλλουν όλες σχεδόν τις γνωστές τάξεις των εντόμων προκαλώντας πολλές φορές μεγάλες επιδημίες εξοντώνοντας με αυτό τον τρόπο τεράστιους αριθμούς εντόμων. Μεταδίδονται οριζόντια (από έντομο σε έντομο της ίδιας γενεάς) αλλά και κάθετα (από γονείς σε τέκνα). Οι δυνατότητές τους να αναχθούν σε αποτελεσματικά βιολογικά όπλα κατά των εντομολογικών εχθρών είναι μάλλον περιορισμένες καθώς προκύπτουν μια σειρά από εμπόδια.
Πριν την εγκατάσταση καλλιέργεια
Στάδια εφαρµογής1. Μελέτη και καταγραφή των προβληµάτων φυτοπροστασίας στη συγκεκριµένη περιοχ
2. Εισαγωγή της κατάλληλης ποικιλίας ή υβριδίου ανάλογα µε τις εδαφοκλιµατικές συνθήκες, τα προβλήµατα φυτοπροστασίας και τον επιδιωκόµενο σκοπ
3. Εισαγωγή εκλεκτικών χηµικών φυτοπροστατευτικών προϊόντων σύµφωνα µε το «κατώφλιο οικονοµικής επέµβασης» και εφαρµογή µε κατάλληλες τεχνικέ
4. Εισαγωγή και χρήση βιολογικών φυτοπροστατευτικών προϊόντων, φεροµονικών παγίδων, ωφέλιµων εντόµων, και εντοµοπαθογόνων µικροοργανισµών (όπως µύκητες, βακτήρια κ.λπ.)
5. Λήψη δέσµης µέτρων που να ευνοούν την ανάπτυξη και δράση των ωφέλιµω
6. Κατάλληλα καλλιεργητικά µέτρ
7. Εξασφάλιση συνθηκών υγιεινής από αρχής µέχρι τέλους
Μετά την εγκατάστασ
Κρίσιµες επιλογές1. Ανάπτυξη συστηµάτων παρακολούθησης και έλεγχου των εχθρών και ασθενειών των φυτώ
2. Καθορισµός «κατωφλίων» (ανεκτό επίπεδο οικονοµικής ζηµίας) για κάθε εχθρό ή ασθένεια της καλλιέργεια
3. ∆ιενέργεια δειγµατοληψιών σε κανονικά διαστήµατα καθόλη την καλλιεργητική περίοδο
Ο ρόλος της εκπαίδευσης των παραγωγώνΕδώ θα πρέπει να τονιστεί ότι έχει ιδιαίτερη σηµασία για την εφαρµογή της Ολοκληρωµένης Kαταπολέµησης η σχετική εκπαίδευση των παραγωγών και η ύπαρξη ειδικευµένων γεωπόνων. Επίσης η εφαρµογή της δεν µπορεί να είναι άµεση, πρέπει σταδιακά και µε προσεκτικά βήµατα να προσαρµοστούν οι αρχές και οι βασικοί της κανόνες στις συνθήκες της κάθε περιοχής
ΦΕΡΟΜΟΝΕ
Παρεµπόδιση σύζευξηςΜπορούν να χρησιµοποιηθούν στο θερµοκήπιο και το αγρό. Μας βοηθούν στο να εντοπίσουµε την παρουσία ενός βλαβερού εντόµου, να παρακολουθήσουµε τον πληθυσµό, να ψεκάσουµε στην κατάλληλη στιγµή ή να το καταπολεµήσουµε µε µαζική παγίδευση ή µε παρεµπόδιση της σύζευξης ανάµεσα στα δυο φύλλα. Με την ανάρτηση υψηλού αριθµού διανεµητών φεροµόνης (dispenser) σε ένα στρέµµα µπορούµε να προκαλέσουµε τον αποπροσανατολισµό των αρσενικών µε αποτέλεσµα η σύζευξη να µαταιωθεί και ο πληθυσµός του εντόµου να βαίνει µειούµενος. Τα αρσενικά προσπαθούν να βρουν τα θηλυκά και να συζευχθούν, όµως όταν τα σηµεία εκποµπής της φεροµόνης είναι πολλά τότε είναι πιθανό το αρσενικό να εντοπίσει το όργανο διάχυσης και όχι το θηλυκό. Υπάρχουν πολλοί παράγοντες που επηρεάζουν την αποτελεσµατικότητα της µεθόδου όπως η συγκέντρωση της φεροµονης, η ταχύτητα του ανέµου, το ανάγλυφο της περιοχής και ο πληθυσµός.
ΠΑΓΙ∆Ε
Προσελκυστικό τροφήςΤέτοιες είναι οι παγίδες για δάκο και Μύγα της Μεσογείου. Τοποθετώντας στο εσωτερικό θεϊκή αµµωνία µε νερό εξυπηρετούµε την εκποµπή αµµωνίας, η οποία προσελκύει τα δίπτερα. Μπορούµε να παρακολουθήσουµε τον πληθυσµό ώστε να είµαστε σε θέση να ψεκάσουµε στην κατάλληλη στιγµή ελαχιστοποιώντας τα χηµικά ή και να προβούµε σε µαζική παγίδευση καταργώντας τα.
Έως 80% ο τελικός έλεγχος των ασθενειών από τους ανταγωνιστέςΔεκάδες ωφέλιμοι μικροοργανισμοί -οι οποίοι ονομάζονται και ανταγωνιστές- έχουν δοκιμαστεί για τον έλεγχο ασθενειών του ριζικού συστήματος κυρίως αλλά και των ασθενειών που προσβάλλουν υπέργειο τμήμα και καρπούς. Ampelomycesquisqualis, Candida oleophila, Trichoderma spp, Pseudomonas syringae, Pseudomonasfluorescens, Burkholderia cepacia, Coniothyrium minitans, Myrothecium verrucaria, Bacillus subtilis, Agrobacterium radiobacter, Pseudomonas cepacia, Streptomycesgriseoviridis, Gliocladium virens, Pythium oligandrum, Talaromyces flavus, μη παθογόνες φυλές Rhizoctonia, μη παθογόνες φυλές Fusarium, μη παθογόνες φυλές Pseudomonas solanacearum, Phlebia gigantea και Plant Growth PromotingRhizobacteria είναι μερικοί από τους πιο δοκιμασμένους. Ο τελικός έλεγχος που δίνουν αγγίζει το 80% αλλά συνήθως συνοδεύονται από μειονεκτήματα. Τα πιο σημαντικά είναι τα εξής
1. Δεν επιτυγχάνονται μόνιμα αποτελέσματα
2. Η αύξηση του πληθυσμού στο έδαφος δεν είναι μόνιμη και εξαρτάται από μια σωρεία παραγόντων μεταξύ των οποίων καταλυτικό ρόλο διαδραματίζει η οργανική ουσία
3. Δεν ελέγχουν όλα τα παθογόνα
4. Κακή διαχείριση υγρασίας στο έδαφος μπορεί να οδηγήσει σε άσχημες καταστάσεις εξουδετερώνοντας τον ανταγωνιστή. Οι μηχανισμοί μέσα από τους οποίους οι ανταγωνιστές επιτυγχάνουν τον έλεγχο ενάντια σε παθογόνα, μπορούν να συνοψιστούν στις εξής κατηγορίες
1. Ανταγωνισμός για θρεπτικά και χώρο. 2. Υπερπαρασιτισμός. 3. Αντιβίωση. 4. Επαγόμενη Συστηματική Ανθεκτικότητα 5. Τοξίνες 6. Προ-εκτοπισμός κα
7. Χρήση υδρολυτικών ενζύμων
Υπάρχουν κάποιοι παράγοντες οι οποίοι επηρεάζουν την αποτελεσματικότητα των ανταγωνιστών. Αυτοί θα πρέπει να λαμβάνονται υπόψη στην παρασκευή αλλά και εφαρμογή του σκευάσματος και είναι οι εξής
1. Κάποιες απομονώσεις είναι πιο αποτελεσματικές στην καταστολή του παθογόνου
2. Ο φορέας στον οποίο ενσωματώνονται τα σπόρια του ανταγωνιστή επηρεάζει την βιωσιμότητα και αποτελεσματικότητα του, γι’ αυτό θα πρέπει η επιλογή του να γίνεται προσεκτικ
3. Η τελική συγκέντρωση στο σκεύασμα και ποσότητα εφαρμογής
4. Το στάδιο ανάπτυξης του φυτού στο οποίο γίνεται η εφαρμογή. Έχει βρεθεί για τις ετήσιες καλλιέργειες και την πατάτα ότι η επικάλυψη του σπόρου και των κονδύλων δίνει τα καλύτερα αποτελέσματα αναφορικά με την προστασία από παθογόν
Ωφέλιμοι μικροοργανισμοί υπάρχουν σε όλα σχεδόν τα εδάφη. Δυστυχώς όμως η μονοκαλλιέργεια, η ανεξέλεγκτη χρήση χημικών και η εφαρμογή άστοχων καλλιεργητικών χειρισμών οδηγεί συνήθως σε μείωση του πληθυσμού ή ακόμα και σε εξαφάνιση. Είναι επιτακτική ανάγκη η μέριμνα για σωστή διαχείριση του εδάφους αλλά και του περιβάλλοντος σε χώρους όπως τα θερμοκήπια. Από τους σημαντικότερους παράγοντες που ευνοούν την ύπαρξη και αύξηση των ανταγωνιστών στο έδαφος ο πιο σημαντικός είναι η οργανική ουσία και ιδιαίτερα η χλωρή λίπανση (ιδιαίτερα με σόργο) ενώ πολύ καλά αποτελέσματα δίνει και η προσθήκη composts
Η ενδεδειγμένη πρακτική αντιμετώπισης των φυτοπαθογόνων μικροοργανισμών του ριζικού συστήματος, όπως Fusarium, Verticillium, Pythium κ.λπ., είναι η ενσωμάτωση στο ριζικό σύστημα των καλλιεργούμενων φυτών ωφέλιμων μικροοργανισμών όπως Trichoderma, Gliocladium, Bacillus κ.λπ
ΤΕΧΝΗΤΑ ΝΕΥΡΟΠΕΠΤΙΔΙΑΤα νευροπεπτίδια στα έντομα παράγονται στα νευρογαγγλιακά κύτταρα και μεταφέρονται μέσω των νευρώνων στις θέσεις στόχους. Είναι χημικοί μεταφορείς μηνυμάτων που υποστηρίζουν μια σειρά από σημαντικές λειτουργίες μέσα στο έντομο στηρίζοντας την ίδια του την ύπαρξη. Πέψη, έκδυση και σύζευξη είναι μερικές λειτουργίες που ελέγχονται από τα νευροπεπτίδια. Η ανθεκτικότητα σε διάφορα εντομοκτόνα και η ανάγκη για φιλικά προς το περιβάλλον φυτοπροστατευτικά προϊόντα οδήγησαν τους ερευνητές στην προσπάθεια για σύνθεση τεχνητών νευροπεπτιδίων τα οποία θα ψεκάζονται στις καλλιέργειες
ΔΕΥΤΕΡΟΓΕΝΕΙΣ ΜΕΤΑΒΟΛΙΤΕΣΚάθε ουσία που παράγουν οι μικροοργανισμοί και δεν είναι άμεσα απαραίτητη για την ανάπτυξή τους θεωρείται σαν δευτερογενής μεταβολίτης. Σαν τέτοιοι έχουν αναγνωρισθεί παρά πολλοί με πολλές εφαρμογές σε πολλά επιστημονικά πεδία. Ένας μεγάλος αριθμός από αυτούς έχει αναγνωριστεί να έχει εντομοκτόνο δράση. Ως εκ τούτου κάλλιστα μπορούν να χρησιμοποιηθούν για την ανάπτυξη εντομοκτόνων φιλικών προς το περιβάλλον. Τα συμβιωτικά βακτήρια Photorhabdus των εντομοπαθογόνων νηματωδών παράγουν μια ομάδα τοξινών με εντομοκτόνο δράση. Οι τοξίνες αυτές είναι σε μεγάλο βαθμό υπεύθυνες για το θάνατο του εντόμου μετά από μόλυνση με τον νηματώδη. Οι τοξίνες αυτές μπορούν να χρησιμοποιηθούν σαν εντομοκτόνα οι ίδιες με απ’ ευθείας ψεκασμό στο ή στα έντομα στόχους
Ο μικροοργανισμός Saccharopolyspora spinosa βρέθηκε να παράγει μια οικογένεια από νέες μακρολίδες (macrolides), μόρια που περιέχουν μια μακροκυκλική λακτόνη, οι οποίες ονομάζονται spinosyns και εμφανίζουν καλή δράση ενάντια σε λεπιδόπτερα, δίπτερα, κολεόπτερα και θυσανόπτερα. Η Omphalotin, ένα κυκλικό δωδεκαπεπτίδιο που απομονώθηκε από τον βασιδιομύκητα Omphalotus oleariua βρέθηκε να έχει καλή και εκλεκτική δράση ενάντια στον φυτοπαρασιτικό νηματώδη Meloidogyne incognita. To δωδεκαπεπτίδιο δεν φαίνεται να έχει φυτοτοξική, αντιβακτηριακή ή αντιμυκητιακή δράση (Buchel et al 1998)
Η δράση που εμφανίζουν τα φυτικά εκχυλίσματα ποικίλει με τις κατηγορίες των ουσιών που κάθε φορά συνθέτουν το φυτοπροστατευτικό παρασκεύασμα. συνήθως η δράση που εγείρουν θα είναι απωθητική, αντιδιατροφική, διαταραχή στην έκδυση, μειωμένη γονιμότητα έως και νευροτοξική δράση
Μια ευρέως γνωστή κατηγορία είναι τα Neem εντομοκτόνα. Η κυρίως δραστική ουσία είναι η Azadirachtin η οποία παράγεται από τους σπόρους του δένδρου Azadirachtaindica το οποίο είναι γνωστό σαν Neem δένδρο. Η δράση των Neem εντομοκτόνων είναι απωθητική, αντιδιατροφική, και με διαταραχή στην έκδυση
Εκχυλίσματα των pepper/mustard, cassia and clove όταν προστέθηκαν σαν υδατικό γαλάκτωμα 10% μείωσε τον πληθυσμό του Fusarium oxysporum f.sp. chrysanthemiέως και κατά 99.9% (Bowers and Locke 2000)
ΠΑΓΙΔΕΣ ΤΥΠΟΥ ΚΟΛΛΑΣΜας εξυπηρετούν στον εντοπισμό της παρουσίας ενός βλαβερού εντόμου καθώς τα έντομα εμφανίζουν σαφείς τάσεις προτίμησης σε κάποιο χρώμα. Ο αλευρώδης, οι αφίδες και το φιδάκι προτιμούν το κίτρινο ενώ ο θρίπας το μπλε. Μπορούμε απλά να διαπιστώσουμε την παρουσία τους με λίγες παγίδες ή να προχωρήσουμε στη μαζική τους παγίδευση τοποθετώντας υψηλούς αριθμούς στο σπορείο και το θερμοκήπιο. Δεν ενδείκνυται για τις υπαίθριες καλλιέργειες.
Από το περιοδικό Wine Trails Μαΐου 2015
