Βέβαια, οικονοµίες όπως η ελληνική, οι οποίες χαρακτηρίζονται από µία σχέση εξάρτησης από τις βιοµηχανικά αναπτυγµένες και πλούσιες σε παραγωγικούς πόρους χώρες, γνωρίζουν σιγά- σιγά σήµερα, τον τρόπο µε τον οποίο µπορούν να αξιοποιήσουν την ύπαρξη των οργανωµένων και τεχνολογικά «απογειωµένων» αγορών εµπορευµάτων του εξωτερικού. Μέσω αυτών και µε τη δαπάνη ελάχιστου χρόνου, οι Έλληνες παραγωγοί αγροτικών προϊόντων και οι εγχώριες επιχειρήσεις εµπορίας ή επεξεργασίας πρώτων υλών, µπορούν να επιτύχουν τόσο καλύτερο κόστος παραγωγής – µε την αγορά των χρησιµοποιούµενων υλών σε χαµηλότερη τιµή – όσο και µεγαλύτερα περιθώρια κέρδους – µε την πώληση του προϊόντος τους στην υψηλότερη δυνατή τιµή.
Όπως αναφέρθηκε ότι η αγοραπωλησία µη επεξεργασµένων προϊόντων που προέρχονται από τη γη αποτελεί το πρώτο στάδιο ανάπτυξης των κοινωνιών στην κατεύθυνση της οργανωµένης οικονοµίας. Οι πρώτες πράξεις συναλλαγών σε δηµητριακά και µέταλλα έχουν τις ρίζες τους στις αρχαίες και προχριστιανικές κοινωνίες του πλανήτη µας και συνέβαλλαν στην «έκρηξη» των πολιτισµών, την ανάπτυξη του εµπορίου και τη σφυρηλάτηση της ειρηνικής πορείας των λαών κάτω από την επιδίωξη κοινών στοχεύσεων. Το πέρασµα στις πιο οργανωµένες αγορές εµπορευµάτων, όπου οι συναλλασσόµενοι έπαυαν να γνωρίζουν από ποιον αγόραζαν ή σε ποιον πουλούσαν το εµπόρευµά τους και όπου ο κίνδυνος αθέτησης των συµφωνιών σταδιακά εξαλειφόταν, κράτησε πολλούς αιώνες και πέρασε από πολλά στάδια, προτού οι ηλεκτρονικοί υπολογιστές επικοινωνίας δηµιουργήσουν την τεχνολογική επανάσταση του 21ου αιώνα και οδηγήσουν στη διεθνοποίηση των συναλλαγών.
Σήµερα στις αναπτυγµένες οικονοµίες του εξωτερικού, οι αγορές εµπορευµάτων αποτελούν την πιο εξελιγµένη µορφή χρηµατιστηριακής οργάνωσης και φιλοσοφίας, χάρη στην ποικιλία των δυνατοτήτων που παρέχουν στους συµµετέχοντες σε αυτές, προκειµένου να ολοκληρώνουν τις διαφορετικές - ανάλογα µε τις εκάστοτε προσδοκίες -επιλογές τους. ∆εκάδες προϊόντα αλλάζουν χέρια κάτω από δεκάδες διαφοροποιηµένους όρους αγοραπωλησίας και κάθε «πάντρεµα. προσφοράς και ζήτησης σε µία δεδοµένη χρονική στιγµή και τιµή, αντιπροσωπεύει ένα από τα αµέτρητα σενάρια που µπορεί να έχει στο µυαλό του ένας αγοραστής ή πωλητής για το άµεσο ή απώτερο µέλλον.
Παράγοντες που επηρεάζουν τις τιµές
Στη γενική τους µορφή µπορούµε να διαχωρίσουµε τους παράγοντες που επηρεάζουν τις αγορές εµπορευµάτων σε αντικειµενικούς και υποκειµενικούς ανάλογα µε το αν εξαρτώνται από την προσωπική και ιδιάζουσα συµπεριφορά των συµµετεχόντων στη συγκεκριµένη αγορά ή όχι. Σαν αντικειµενικούς µπορούµε να αναφέρουµε τους οικονοµικούς παράγοντες, το νοµοθετικό πλαίσιο και την παρεµβατική διάθεση της πολιτείας. Στην υποκειµενική κατηγορία παραγόντων µπορούµε να κατατάξουµε τους ψυχολογικούς παράγοντες, την εµπειρία των συµµετεχόντων, καθώς και την προτίµηση κινδύνο-απόδοσης.
Μακροοικονοµικοί
Κυρίως ο πληθωρισµός, η προσφορά χρήµατος και ο ρυθµός αύξησης της οικονοµικής δραστηριότητας σε παγκόσµια κλίµακα, αλλά και σε µια κύρια χώρα παραγωγό ή καταναλωτή, επηρεάζουν το κάθε εµπόρευµα διαφορετικά, στο πλαίσιο της αυξανόµενης διεθνοποίησης και αλληλεξάρτησης των αγορών. Παρότι έχει διαπιστωθεί ότι κάθε εµπόρευµα παρουσιάζει ένα οικονοµικό κύκλο, άλλοι παράγοντες όπως η πληθυσµιακή αύξηση και η εξάντληση των φυσικών πόρων επηρεάζουν τα εµπορεύµατα αργά, µη κυκλικά.
Κρατική Παρέµβαση
Εκδηλώνεται έµµεσα ενθαρρύνοντας την παραγωγή ή την κατανάλωση (δανειοδοτήσεις), αλλά και κατευθύνοντας τη λειτουργία των αγορών (π.χ. περιορισµούς της εσωτερικής κατανάλωσης).
Πώς αμύνονται οι επενδυτές
Η χρησιµοποίηση των προθεσµιακών συµβολαίων στοχεύει στην προστασία από τις απρόβλεπτες διακυµάνσεις των τιµών (volatility) και την πραγµατοποίηση αγοραπωλησιών του εµπορεύµατος στις πιο επιθυµητές τιµές. H λήψη µέτρων κατά των διακυµάνσεων των τιµών είναι γνωστή στη διεθνή ορολογία ως «hedging».
Ουσιαστικά, η στρατηγική «hedging» προϋποθέτει για τον επενδυτή τη λήψη θέσης στην προθεσµιακή αγορά, η οποία να είναι ακριβώς αντίθετη από τη θέση του στην αγορά τοις µετρητοίς. Καθώς οι τιµές στις δύο αγορές τείνουν να συγκλίνουν µε το πέρασµα του χρόνου, ένα ενδεχόµενο κέρδος στην προθεσµιακή αγορά θα µπορεί να αντισταθµίζεται από την πραγµατοποίηση ζηµίας στην αγορά τοις µετρητοίς και αντιστρόφως. Σήµερα υπάρχουν δύο τύποι στρατηγικής «hedging», ο πρώτος από τους οποίους καλείται «Long» ή «Buy Hedge», ενώ ο δεύτερος «Short» ή «Sell Hedge».
«Long / Buy Hedge»
Η στρατηγική αυτή είναι ιδιαίτερα ελκυστική στους αγοραστές υψηλών ποσοτήτων εµπορευµάτων, οι οποίοι επιθυµούν να εξασφαλίσουν ένα χαµηλό κόστος απόκτησής τους. Οι αγοραστές αυτοί – όπως οι έµποροι ή κατασκευαστές δευτερογενών προϊόντων – λαµβάνουν θέση «long» στην προθεσµιακή αγορά, κατορθώνουν να προστατευτούν έναντι πιθανών αυξήσεων στην τιµή του εµπορεύµατος.
Το παρακάτω παράδειγµα µε τη χρήση προθεσµιακών συµβολαίων βάµβακος εµφανίζει τα βήµατα µε τα οποία εξασφαλίζεται η προστασία των εν λόγω ενδιαφερόµενων.
Παράδειγµα στην αγορά βάµβακος
1ο Βήµα: 5 Απριλίου: Ένας προµηθευτής (έµπορος) βάµβακος συµφωνεί µε έναν υφαντουργό (χρήστη του εµπορεύµατος) να του προµηθεύσει 1.000 bales (bale = µπάλα, δέµα βάµβακος ίσο µε 500 λίβρες ή 228 κιλά) βάµβακος τον ερχόµενο Ιούλιο, στην τιµή των 0,60 δολαρίων ανά λίβρα (1 κιλό = 2,2 λίβρες). Η τιµή αυτή αποτελεί την τιµή του προθεσµιακού συµβολαίου για το µήνα Ιούλιο. Ο προµηθευτής δεν έχει βαµβάκι σε απόθεµα, αλλά µπορεί να το αγοράσει για 0,57 δολάρια ανά λίβρα στην αγορά τοις µετρητοίς. Από την άλλη µεριά όµως, δεν επιθυµεί να δεσµεύσει τα κεφάλαια του. Παράλληλα, προβλέπει µελλοντική άνοδο στην τιµή του βάµβακος.
2ο Βήµα: 5 Απριλίου: Υπό τα παραπάνω δεδοµένα, ο προµηθευτής για να προστατευθεί έναντι της πιθανής αύξησης της τιµής την οποία προβλέπει, ταυτόχρονα µε τη συµφωνία που έκανε µε τον υφαντουργό (1ο βήµα), αγοράζει 10 προθεσµιακά συµβόλαια λήξεως Ιουλίου στην τιµή των 0,60 δολαρίων ανά λίβρα (1 προθεσµιακό συµβόλαιο ισούται µε 50.000 λίβρες ή κατά προσέγγιση µε 100 bales, οπότε 10 συµβόλαια = 1.000 bales.) Mε άλλα λόγια, ο προµηθευτής αγοράζει τόσα συµβόλαια, όσα χρειάζεται (πλήρης αντιστάθµιση) για να καλύψει τη συµφωνηµένη ποσότητα µε τον υφαντουργό (1ο βήµα).
3ο Βήµα: 2 Ιουλίου: Οι συνθήκες της αγοράς έχουν οδηγήσει σε αύξηση την τιµή του βάµβακος, µε αποτέλεσµα το προθεσµιακό συµβόλαιο του Ιουλίου να έχει τιµή 0,65 δολάρια ανά λίβρα.
4ο Βήµα: 3 Ιουλίου: Προκειµένου να υλοποιήσει τη συµφωνία του µε τον υφαντουργό, ο προµηθευτής αγοράζει 1.000 bales βάµβακος στην αγορά τοις µετρητοίς, στην τιµή των 0,60 δολάρια ανά λίβρα. Όπως ο ίδιος ο προµηθευτής είχε προβλέψει στο 1ο βήµα, η τιµή του βάµβακος πράγµατι αυξήθηκε από 0,57 δολάρια ανά λίβρα σε 0,62 δολάρια ανά λίβρα στην αγορά τοις µετρητοίς. Ο προµηθευτής δεν επιθυµούσε τότε (1ο βήµα), να αγοράσει το βαµβάκι στα 0,57 δολάρια λίβρα, προκειµένου να µη δεσµεύσει τα κεφάλαια του. Τώρα όµως, αγοράζοντας στα 0,62 δολάρια ανά λίβρα, ζηµιώνεται κατά 0,05 δολάρια ανά λίβρα, έναντι της φθηνότερης τιµής στην οποία θα µπορούσε να αγοράσει πριν λίγους µήνες.
5ο Βήµα: 3 Ιουλίου: Ταυτόχρονα µε το 4ο βήµα, ο προµηθευτής ρευστοποιεί τώρα τη θέση του στην προθεσµιακή αγορά βάµβακος, πουλώντας στην τιµή των 0,65 δολαρίων ανά λίβρα (3ο βήµα) τα 10 προθεσµιακά συµβόλαια λήξεως Ιουλίου τα οποία είχε αγοράσει στο 2ο βήµα, στην τιµή των 0,60 δολαρίων ανά λίβρα. Το καθαρό αποτέλεσµα για τον προµηθευτή υπολογίζεται σε κέρδος 0,05 δολάρια ανά λίβρα, ποσό το οποίο αντισταθµίζει τη ζηµιά την οποία υπέστη στην αγορά τοις µετρητοίς (4o βήµα).
Συµπέρασµα: Με τον τρόπο αυτό ο προµηθευτής πουλάει βαµβάκι στον αγοραστή σε τιµή 0,60 δολάρια ανά λίβρα, χωρίς να δεσµεύσει χρηµατικά κεφάλαια κατά τη διάρκεια της περιόδου Απρίλιος – Ιούλιος (όπου γίνεται η αρχική συµφωνία). Όλες οι κινήσεις αγοραπωλησίας γίνονται στο τέλος της περιόδου.
Προθεσμιακά συμβόλαια: Αγορές άμεσης και ανοιχτής διαπραγμάτευσης
Ως «εµπόρευµα» µπορεί να οριστεί οτιδήποτε χρήσιµο το οποίο µπορεί να µετατραπεί σε εµπορικό ή άλλο όφελος, από τα τηλεφωνήµατα, έως τις ίνες άνθρακα. Αν και κάθε ένα έχει τη δική του προσφορά, ζήτηση και µέθοδο ανταλλαγής, µόνο µερικά έχουν φτάσει στο σηµείο της οργανωµένης και παγκόσµιας εµπορευσιµότητας. Γενικά, αυτά χωρίζονται σε αγροτικά (δηµητριακά, καφές κ.λ.π.), µέταλλα / ορυκτά (αλουµίνιο, πετρέλαιο, κ.λ.π.), χρηµατοοικονοµικά (µετοχές, οµολογίες), και βιοµηχανικά προϊόντα (χαρτί, ελαστικά, κ.λ.π.). Η πιο εξελιγµένη αγορά εµπορευµάτων είναι τα χρηµατιστήρια εµπορευµάτων.
Η αγορά για όλα τα εµπορεύµατα έχει αρκετά κοινά χαρακτηριστικά και τα συµβόλαια, αν και διαφέρουν πολύ µεταξύ τους, πρέπει να αναφέρουν τουλάχιστον τιµή, χρονικό ορίζοντα συµβολαίου, ποσότητα, τόπο παράδοσης και ποιότητα. Τα οργανωµένα χρηµατιστήρια εµπορευµάτων έχουν τυποποιήσει αυτές τις παραµέτρους, διευκολύνοντας έτσι την εµπορία ειδικών τύπων συµβολαίων πάνω σε ορισµένα εµπορεύµατα.
Γενικά, υπάρχουν δύο είδη αγορών: η αγορά άµεσης διαπραγµάτευσης (µεταξύ δύο µερών [two party direct placement market]) και η χρηµατιστηριακή αγορά ανοιχτής διαπραγµάτευσης (open outcry exchange market). H πρώτη αναφέρεται στην άµεση επικοινωνία και συµφωνία µεταξύ αγοραστή και πωλητή, µε ή χωρίς µεσάζοντα, ενώ η δεύτερη αναφέρεται σε οργανωµένα χρηµατιστήρια όπου ο τελικός αγοραστής και πωλητής δεν επικοινωνούν µεταξύ τους, ούτε έρχονται σε άµεση επικοινωνία. Αντίθετα, οι εντολές ανταλλάσσονται µεταξύ τρίτων σε ανοιχτή διαπραγµάτευση (δηµοπρασία).
Παραλλαγές
Πιο ειδικά, η αγορά άµεσης διαπραγµάτευσης έχει δύο βασικές παραλλαγές. Η πρώτη είναι η cash αγορά όπου η παραλαβή γίνεται σε συγκεκριµένη ηµεροµηνία. Αν έχουµε σηµερινή ανταλλαγή στη σηµερινή τιµή, τότε µιλάµε για cash ή spot αγορά, ενώ αν η αγορά γίνεται για µελλοντική παραλαβή σε µελλοντική τιµή τότε µιλάµε για forward αγορά. Η δεύτερη παραλλαγή είναι η αγορά contingent claim / εξαρτώµενων απαιτήσεων, τυπικά αναφερόµενη σαν αγορά options.
Εδώ, αντίθετα, ο κάτοχος του συµβολαίου έχει τη δυνατότητα να δώσει ή να παραλάβει το εµπόρευµα ανάλογα µε κάποιες προσυµφωνηµένες συνθήκες. Στη χρηµατιστηριακή αγορά ανοιχτής διαπραγµάτευσης έχουµε ανταλλαγή τυποποιηµένων forward (futures) και options συµβολαίων.
Ο αγοραστής και πωλητής έρχονται σε συµφωνία µε το χρηµατιστήριο, το οποίο παρέχει το µηχανισµό για τις ανταλλαγές (καταγραφή συµβολαίων, όροι πληρωµής κ.λ.π.). Η τιµή καθορίζεται µε πλειστηριασµό.
Η δηµιουργία και ανταλλαγή συµβολαίων στις αγορές άµεσης ή ανοιχτής διαπραγµάτευσης, ταυτόχρονα, παράλληλα, είτε ανεξάρτητα, είναι η ουσία των αγορών εµπορευµάτων. Κάθε αγορά έχει τα πλεονεκτήµατά της ανάλογα µε τη δεδοµένη επιχειρησιακή ανάγκη ή επενδυτική επιλογή.
Από την αρχαιότητα λειτουργούσαν αγορές εμπορευμάτων
Η ιστορία των συµβολαίων πάνω σε εµπορεύµατα είναι τόσο παλιά όσο και το ίδιο το εµπόριο. Τα εµπορικά δίκτυα των Φοινίκων, των Ελλήνων, των Ρωµαίων και των Βυζαντινών, περιλάµβαναν αγορές για άµεση (spot) και µελλοντική (forward) παραλαβή εµπορευµάτων. To γεγονός ότι οι αγορές τους και οι µορφές τους πρώτα ξεκίνησαν από τα αγροτικά προϊόντα και τα πολύτιµα µέταλλα και αργότερα από τις πρώτες ύλες, είναι ακόλουθο της ιστορίας του εµπορίου από τις αγροτικές κοινωνίες στο µερκαντιλισµό, την αποικιοκρατική ανάπτυξη και τη βιοµηχανοποίηση των οικονοµιών.
Από τις προχριστιανικές κοινωνίες, συµβόλαια για µελλοντική παράδοση εµπορεύµατος διαπραγµατεύονταν κατευθείαν µεταξύ παραγωγού και αγοραστή. Τέτοια συµβόλαια άµεσης διαπραγµάτευσης δεν ήταν τυποποιηµένα ως προς την ποιότητα και το µέγεθος τους και δεν ήταν µεταβιβάσιµα. Είναι ακριβώς ο βαθµός τυποποίησης και η δυνατότητα ρευστοποίησης που διαφέρει σήµερα µεταξύ των άµεσα διαπραγµατευόµενων συµβολαίων και των ονοµαζόµενων futures αγορών. Συµβόλαια futures στη ∆ύση αναφέρονται πρώτα στα µεσαιωνικά «letters de faire». Η αµερικανική παραλλαγή αυτών ήταν οι συµφωνίες «to arrive». Η κύρια τροποποίηση των τελευταίων ήταν η διαβιβασιµότητά τους η οποία προέκυψε κυρίως από την τροποποίηση των όρων και τα πιο ακριβή συµβόλαια. Μέχρι τα τέλη του 19ου αιώνα τα διαβιβάσιµα αυτά συµβόλαια είχαν εξελιχθεί σε αγορές futures. Από τις αγορές που ιδρύθηκαν τότε και συνεχίζουν έως και σήµερα είναι το Συµβούλιο του Σικάγο και τα Χρηµατιστήρια Εµπορευµάτων και Βάµβακος της Νέας Υόρκης. Σε όλη τους τη σύγχρονη ιστορία οι αγορές forward, options, και futures, δεν έπαψαν να είναι αντικείµενο κριτικής και καχυποψίας από κυβερνητικούς φορείς, ειδικά σε περιόδους οικονοµικής δυσπραγίας.
Οι οπαδοί τους αντίθετα υποστηρίζουν ότι στην οικονοµική τους λειτουργία βασίζεται η πιο αποδοτική συµπεριφορά, µεταφορά και διανοµή των οικονοµικών πόρων, καθώς και η ρευστότητα της αγοράς. Η πολιτεία, πάντα βέβαια, επενέβαινε στις αγορές, διαµορφώνοντας το θεσµικό και νοµοθετικό πλαίσιο λειτουργίας τους, ορίζοντας ειδικά σώµατα επιτήρησης.
Οι απαιτήσεις υπερβαίνουν την προσφορά
Η αγορά των εµπορευµάτων και των εξαρτώµενων συµβολαίων ανέρχεται σήµερα σε πολλά τρισεκατοµµύρια δολάρια παγκοσµίως. Οµως, όλη αυτή η δραστηριότητα δεν αντιπροσωπεύει ανταλλαγή των φυσικών εµπορευµάτων για τελική χρήση. Το µεγαλύτερο µέρος των συµβολαίων αναφέρεται σε πιθανές απαιτήσεις έναντι του εµπορεύµατος στο µέλλον. Το ύψος αυτών των απαιτήσεων µπορεί να υπερβεί σε σηµαντικό βαθµό τον όγκο του φυσικού εµπορεύµατος. Για παράδειγµα το 1979, υπήρχαν περίπου 160 δισ. δολάρια σε έντοκα γραµµάτια 90 ηµερών των Η.Π.Α., ενώ ο όγκος των προθεσµιακών συµβολαίων που διαπραγµατεύονταν επάνω τους ήταν παραπάνω από 1.900 δισ. δολ. Και όµως δεν υπάρχει λόγος ανησυχίας. Το γεγονός ότι οι απαιτήσεις σε προθεσµιακά συµβόλαια (futures) υπερβαίνουν τη φυσική προσφορά των εµπορευµάτων αντανακλά τον ίδιο το χαρακτήρα των αγορών. Παρά πολλές διαφορετικές θέσεις λαµβάνονται για να καλύψουν τις ανεξάντλητες διαφορετικές µελλοντικές συνθήκες. Η πρόθεση δεν είναι να γίνει φυσική παραλαβή για καθένα από τα συµβόλαια, αλλά µόνο για αυτά που θα είναι επικερδή στη µοναδική από τις µελλοντικές συνθήκες που θα προκύψουν.
Με στοιχεία από το Valuation and research specialists (vrs), www.iraj.gr
