στο εξώφυλλο: Mamera, Caracas / Ignacio Marín, theguardian.com
Το κραχ του αμερικανικού χρηματιστηρίου το 1929 και η συνεπαγόμενη κατάρρευση των τιμών των αγροτικών προϊόντων, μαζί με την άνοδο του πετρελαίου της Βενεζουέλας σαν εξαγωγικό εμπόρευμα, σήμαναν το τέλος του εξαγωγικού προσανατολισμού για τα αγροτικά αγαθά καθώς νέες τάσεις άρχισαν γρήγορα να εμφανίζονται. Μία από αυτές αφορούσε τη μετακίνηση κεφαλαίων από τον γεωργικό τομέα σε εκείνον του πετρελαίου, με τις άδειες για το πετρέλαιο να πηγαίνουν κατά κύριο λόγο στις ίδιες πλούσιες οικογένειες που είχαν κυριαρχήσει και στις εξαγωγές αγροτικών εμπορευμάτων.
Ακολούθησε μαζική έξοδος από την ύπαιθρο και στη συνέχεια φτώχεια του άστεως, με ανεπαρκείς εργασιακές και άλλες υποδομές για να απορροφηθεί το νέο εργατικό δυναμικό των πόλεων αλλά ανέκυψε και μια μεσαία τάξη επαγγελματιών εργαζομένων. Οι δομές του προσανατολισμένου στις εξαγωγές αγροτικού μοντέλου, μαζί με τα δολάρια που απέφερε το πετρέλαιο και η αγοραστική δύναμη της ανερχόμενης μεσαίας τάξης χρησιμοποιήθηκαν για μια ανακατεύθυνση προς τις εισαγωγές τροφίμων.
Το 1936 η κυβέρνηση ενεργοποίησε ένα πρόγραμμα εκσυγχρονισμού της γεωργίας, που θεωρείται από τους συγγραφείς μέρος της “Πράσινης Επανάστασης” που σάρωνε μεγάλο μέρος του παγκόσμιου νότου, και στα πλαίσια μιας αντικομμουνιστικής στρατηγικής κατά τη διάρκεια του Ψυχρού Πόλεμου. Στη Λατινική Αμερική και τη Βενεζουέλα, όπου είχε τη βάση της η πιο εύρωστη θυγατρική της Standard Oil (Creole Petroleum) τη διαδικασία εξέφρασε ο Nelson Rockefeller, ο οποίος απέκτησε και δική του φάρμα στη χώρα.
Το μοντέλο αγροτικού εκσυγχρονισμού της Βενεζουέλας συνδύαζε τις αρχές της βιομηχανικής παραγωγής με προσπάθειες προαγωγής της “λευκής ανωτερότητας” (blanqueamiento), για παράδειγμα μέσω του Νόμου Μετανάστευσης και Αποικισμού του 1936, που διευκόλυνε την έλευση λευκών Ευρωπαίων, όταν σκοπός ήταν σύμφωνα με τον τότε υπουργό Γεωργίας να βοηθηθεί η χώρα «να διαφοροποιήσει τη γεωργία της, να αναπτύξει νέες βιομηχανίες και να τελειοποιήσει τις ήδη υπάρχουσες». Ο νόμος υποστήριζε τη δημιουργία “αγροτικών κοινοτήτων” (colonias agricolas) από Ευρωπαίους μετανάστες σε μερικά από τα πιο παραγωγικά σημεία της χώρας. Δημιουργήθηκε, ακόμη, το 1948 η πρώτη αλυσίδα σουπερμάρκετ, CADA από τον Rockefeller και την κυβέρνηση της Βενεζουέλας.
«Είμαστε γιοι του 1989 σε επανάσταση» / Lainie Cassel, caracazomedia.org, venezuelanalysis.com
Το 1989, τα μέτρα διαρθρωτικών μεταρρυθμίσεων που είχε συντάξει το ΔΝΤ οδήγησαν σε μαζική αντίδραση στους δρόμους του Καράκας, που διαδόθηκε γρήγορα σε όλη τη χώρα. Οι ανισότητες γύρω από τη διατροφή αποτελούσαν τον άμεσο λόγο των διαμαρτυριών, που έμειναν γνωστές ως 'Caracazo' καθώς οι φτωχότεροι είχαν να υπομείνουν μεγάλες ουρές, ενώ οι έμποροι της μεσαίας τάξης έφτιαχναν αποθέματα ποντάροντας σε υψηλότερες τιμές λόγω του πληθωρισμού. Πριν και μετά από το 'Caracazo' έβλεπε κανείς τίτλους στα πρωτοσέλιδα των εγχώριων εφημερίδων όπως “Οι τιμές της ζάχαρης, των δημητριακών, του λαδιού ανεβαίνουν” και “Αναστατωμένο πλήθος αναζητά φαγητό”, ενώ οι New York Times μετέφεραν σε ρεπορτάζ “ελλείψεις σε καφέ, αλάτι, αλεύρι, λάδι μαγειρικής και άλλα βασικά προϊόντα”. Εδώ συνοψίζεται και το διττό – αν όχι αντιφατικό, κατά τις συγγραφείς - καθήκον με το οποίο βρέθηκε αντιμέτωπη στην αρχή της η Βολιβαριανή Επανάσταση: να ικανοποιήσει τις τρέχουσες υλικές ανάγκες του μισού και πλέον πληθυσμού που ζούσε σε συνθήκες φτώχειας, ενώ παράλληλα θα δούλευε στην κατεύθυνση να αλλάξει τις ιστορικές συνισταμένες που είχαν οδηγήσει στις βαθειές ανισότητες στο διατροφικό σύστημα της Βενεζουέλας.
H σημασία της διατροφής και της γεωργίας αποτυπώθηκε στο καινούριο σύνταγμα, που συντάχθηκε μέσα από μια διαδικασία συμμετοχικής συνέλευσης και εγκρίθηκε με δημοψήφισμα το 1999. Εγγυάται διατροφική ασφάλεια για όλους τους πολίτες «μέσα από την προώθηση της βιώσιμης γεωργίας σαν στρατηγική βάση για ενοποιημένη ανάπτυξη της υπαίθρου». Με αυτό τον σκοπό, μια σειρά κρατικές πρωτοβουλίες καθιερώθηκαν παράλληλα με τις ενέργειες πολιτών. Καταγράφονται εδώ διεργασίες αγροτικής μεταρρύθμισης, που συνδύαζαν αναδιανομή γης με μια ποικιλία προγραμμάτων για ανάπτυξη της υπαίθρου, πρόσβασης σε φαγητό στις πόλεις (σε σχολεία, χώρους εργασίας, νοικοκυριά), και λαϊκής οργάνωσης: από τοπικές κομμούνες (comunas) μέχρι συμβούλια αγροτών και ψαράδων που συνέβαλαν, όπως σημειώνεται, στη διεύρυνση της λαϊκής συμμετοχής στο διατροφικό σύστημα.
Tom Phillips, theguardian.com
Η Βενεζουέλα ξεπέρασε τον πρώτο αναπτυξιακό στόχο της χιλιετίας για περιορισμό της πείνας στο μισό μέχρι το 2015, όπως τον ορίζει ο Οργανισμός για τη Διατροφή και τη Γεωργία των Ηνωμένων Εθνών (FAO). Ωστόσο, στη συγκεκριμένη δημοσίευση υποστηρίζεται ότι η χρηματοδότηση προερχόταν από τα έσοδα της εθνικοποιημένης βιομηχανίας πετρελαίου και σήμαιναν ενδυνάμωση του συστήματος εισαγωγών αγροτικών αγαθών. Τα χρόνια της διακυβέρνησης Τσάβεζ, υποστηρίζουν οι ίδιες, δεν υπήρξε ρήξη με διάρκεια αναφορικά με την ιστορική δύναμη που απολάμβαναν όσοι ήλεγχαν το σύστημα διατροφής, με αποτέλεσμα περισσότερα προγράμματα διατροφής για τους φτωχούς να συνδέονται με πιο πολλές εισαγωγές, με έσοδα από το πετρέλαιο να δίνονται σε ιδιωτικές επιχειρήσεις για εισαγωγές απαραίτητων τροφίμων και αγαθών σε επιχορηγούμενες τιμές.
Τα παραπάνω φωτίζονται και με το παράδειγμα του τρίπτυχου “καλαμπόκι – αλεύρι – πίτα καλαμποκιού” (maiz – harina – arepa). Πριν την αποικιοκρατία, η καλλιέργεια των χωραφιών στις παραδόσεις των ιθαγενών (conuco) είχε να κάνει κατά κύριο λόγο με το καλαμπόκι. Το τρίγωνο του εμπορίου κατά τη διάρκεια της αποικιοκρατίας περιλάμβανε το στάρι, που το προτιμούσαν οι Ισπανοί, μαζί με το καλαμπόκι και την κασάβα (cassava).
Το 1960 η προμαγειρεμένη ζύμη καλαμποκιού θεωρείται ότι επέφερε ριζικές αλλαγές στο αγροδιατροφικό σύστημα. Σε επίπεδο παραγωγής, ο προσανατολισμός μετατοπίστηκε σε βιομηχανική μονοκαλλιέργεια με πιστοποιημένες εμπορικές ποικιλίες σπόρων. Ραγδαίες ήταν και οι αλλαγές σε σχέση με την επεξεργασία του καλαμποκιού για προμαγειρεμένη ζύμη που χρησιμοποιείται όλο και περισσότερο για τις πίτες που προτιμά η φτωχή εργατική τάξη της Βενεζουέλας – μέσα σε τέσσερις δεκαετίες η προμαγειρεμένη ζύμη καλαμποκιού έφτασε να αντιπροσωπεύει το 88% του καλαμποκιού που καταναλώνεται στη χώρα.
Από τότε που εμπορευματοποιήθηκε η προμαγειρεμένη ζύμη καλαμποκιού, η μάρκα Harina PΑΝ (Εθνικά Διατροφικά Προϊόντα) έγινε συνώνυμη με το προϊόν. Ιδιοκτήτες της η οικογένεια Mendoza Fleury, με γενεαλογία που εκτείνεται πίσω στην αποικιοκρατική ελίτ και με μέλη που έχουν διατηρήσει τόσο κυβερνητικές όσο και σε επιχειρηματικές θέσεις. Μία από τις ισχυρότερες οικογένειες της χώρας, έχει στην κατοχή της την εταιρεία τροφίμων και ποτών Empresas Polar, θυγατρική της PepsiCo. Πρόκειται για τη μεγαλύτερη ιδιωτική εταιρεία της χώρας, που εκτιμάται ότι ελέγχει το 50 με 60% της προμαγειρεμένης ζύμης καλαμποκιού. Στο κομμάτι της διανομής, η Polar κατέχει μερίδιο στην αλυσίδα σουπερ-μάρκετ CADA και το 1992 δημιούργησε από κοινού με την ολλανδική SHV, τη μεγαλύτερη αλυσίδα της χώρας, Makro.
Για τις συγγραφείς, η Βολιβαριανή Επανάσταση έχει από το 1999 μια σύνθετη και συχνά τεταμένη σχέση με την Polar. Μέσα από συνεργασίες ανάμεσα σε κρατικούς φορείς και τις αγροτικές κοινότητες, επιχειρείται εθνικός σχεδιασμός και συντονισμός της παραγωγής καλαμποκιού που συνοδεύεται από δημόσια χρηματοδότηση και αφορά κατά κύριο κοoπερατίβες σε γη που ανακτήθηκε κατά τη διάρκεια της αγροτικής μεταρρύθμισης. Προσπάθειες μεταφέρεται πως έχουν γίνει και στην επεξεργασία προϊόντων καλαμποκιού, χωρίς ωστόσο να έχουν φτάσει σε σημαντική κλίμακα παραγωγής. Οπότε, η Polar εμφανίζεται να διατηρεί σχετικά ηγεμονική θέση στο αλεύρι καλαμποκιού ενώ είναι από τις εταιρείες που επιδοτούνται σημαντικά για εισαγωγές αγροτικών εμπορευμάτων.
Ignacio Marín, theguardian.com
Σε μια προσπάθεια απάντησης στις ελλείψεις προϊόντων, στις αρχές του 2016 το Υπουργείο Γεωργίας και Γης έδωσε τη θέση του σε τρία άλλα, το Υπουργείο Αστικής Γεωργίας (που θεωρείται το πρώτο του είδους παγκοσμίως), το Υπουργείο Αλιείας και Υδατοκαλλιέργειας και το Υπουργείο Αγροτικής Παραγωγής. Άλλη πρωτοβουλία της κυβέρνησης αποτελούν οι Τοπικές Επιτροπές Παραγωγής και Παροχής (CLAPs) που ξεκίνησαν το 2016, μέσω των οποίων η κυβέρνηση αγοράζει τρόφιμα απευθείας από τους παρόχους, είτε ιδιώτες είτε δημόσιους φορείς και συνεργάζεται με οργανώσεις για τη διανομή πακέτων των 12-15 κιλών με διάφορα τρόφιμα σε νοικοκυριά, επιδοτώντας η ίδια την τιμή. Στην αρχή στο επίκεντρο ήταν το φτωχότερο ένα πέμπτο του πληθυσμού, σήμερα υπολογίζεται ότι καλύπτουν πάνω από το 50%.
Οι κομμούνες ήταν το όνειρο του Ούγκο Τσάβεζ, του εμπνευστή του σοσιαλιστικού συστήματος της Βενεζουέλας, ανέφερε στην ανταπόκριση της για το www.channel4.com εδώ η Lindsey Hilsum, η οποία επισκέφθηκε μια αγροτική κομμούνα σε απόσταση 300 χιλιομέτρων δυτικά του Καράκας.
Τσάβεζ «Οι κομμούνες είναι το σοσιαλιστικό κράτος, όπου τα δικαιώματα και η δικαιοσύνη υπερισχύουν. Ανεξαρτησία ή τίποτα! Κομμούνες ή τίποτα!»
Στο 0:30 αγρότης δείχνει ένα σκασμένο λάστιχο και λέει: «Κοστίζει για να φτιαχτεί όσο ο κατώτατος μηνιαίος μισθός».
Η Hilsum μετέδωσε ότι παρόλο που θεωρείται αυτοδιοικούμενη, υπάρχουν κρούσματα διεφθαρμένων κυβερνητικών αξιωματούχων που τους αποσπούν χρήματα που δικαιούνται ενώ κατηγορούν την αστυνομία και ιδιοκτήτες γης ότι τους απειλούν.
Αγρότης-εκπρόσωπος κομμούνας στο 1:14 > «Έχει γίνει αδύνατο, πραγματικά δύσκολο να το αντιπαλέψει κανείς όλο αυτό. Παλεύουμε με ένα τέρας μέσα στην κυβέρνηση, ενσωματωμένο στο κράτος».
Αγρότης στο 1:48 > «Πρέπει να επαγρυπνούμε και επαφίεται σ' εμάς επειδή δεν είναι μόνο η ζωή του προέδρου Nicolas Maduro που διατρέχει κίνδυνο αλλά η ίδια η επανάσταση και εμείς επίσης».
Mikdalia Vivas, αγρότισσα στο 2:22 > «Ήταν δύσκολος αγώνας για μας να φτιάξουμε την κομμούνα με μια κυβέρνηση που υποστηρίζουμε. Φανταστείτε μόνο πώς θα είναι εάν υπάρξει μια κυβέρνηση που θα στέκεται απέναντί μας».
Αγρότης στο 2:35 > «Δεν υποστηρίζουμε έναν άνθρωπο αλλά ένα πρότζεκτ που ανήκει σε όλο τον λαό, το πρότζεκτ της κομμούνας, το δικό μας πρότζεκτ. Δεν υπερασπιζόμαστε το Nicolas Maduro, ούτε το κόμμα. Όχι. Αλλά ένα πρότζεκτ εθνικό, για τη χώρα, ένα κράτος με κομμούνες».
