Το 1857 ο Jean-François Millet σκανδάλισε όταν παρουσίασε στο Παρίσι τον πίνακα Οι σταχομαζώχτρες (Des glaneuses-Gleaners). Ο Millet είχε ξαναζωγραφίσει χωρικούς σε αγροτικές εργασίες αλλά ο συγκεκριμένος καμβάς ήταν η μεγαλύτερη πρόκλησή του. Σε έναν καθωσπρέπει κόσμο με μεταξωτά και ομπρέλες για την προστασία από τον ήλιο, εισήγαγε σκληραγωγημένες τροφαντές γυναίκες με τις χειροποίητες φούστες τους, σκυμμένες να μαζεύουν στάχυα μετά τον θερισμό, γράφει το economist.com. Ένας κριτικός τέχνης διαμαρτυρήθηκε για «ασχήμια και απόλυτη αηδία». Ο Millet είδε τις γυναίκες διαφορετικά. Δίνοντάς τους αξία ενόσω έκαναν τη δουλειά τους, συνέλαβε την ουσία του σταχομαζώματος.
Νευρικοί συγγραφείς αποκαλούσαν τα βιβλία τους 'σταχομαζώματα' για να υπογραμμίσουν την ασημαντότητά τους και για να κρατήσουν μακριά τους κριτικούς. Το φιλμ της Agnès Varda του 2000 (Gleaners and I) φιλοξενεί μοναχικούς ρακοσυλλέκτες, κατά κύριο λόγο πολύ φτωχούς που έχουν ίδιες πιθανότητες να ψάχνουν στους κάδους των σουπερ-μάρκετ, όσες και να περιπλανώνται στα χωράφια. Μια αναφορά που παραπέμπει στο παρελθόν είναι όταν παιδιά της υπαίθρου που περισυλλέγουν πατάτες στο Arras τραγουδούν «Τη Δευτέρα πατάτες, την Τρίτη πατάτες, την Τετάρτη...»
Κάποιες φορές ο καιρός έχει ως αποτέλεσμα να μένει η σοδειά αδιάθετη: για παράδειγμα, μετά το καυτό καλοκαίρι του 2018, πολλά μήλα ήταν μικρότερα από το μέγεθος που αποδέχονταν τα σουπερ-μάρκετ. Σύμφωνα με ακτιβιστές, γύρω στο 20-40% των φρούτων και λαχανικών απορρίπτονται από βρετανικά και αμερικανικά σουπερ-μάρκετ μόνο και μόνο για λόγους αισθητικούς, που περιλαμβάνουν για παράδειγμα την απαίτηση τα κολοκυθάκια να είναι ίδια μεταξύ τους. Στην Αμερική γύρω στους 2,7 τόνους αγροτικών προϊόντων που δείχνουν άσχημα πετιούνται κάθε χρόνο.
Το απομάζεμα είχε σχεδόν πάντα χαρακτηριστικά κοινότητας και προσφοράς. Η πρακτική αυτή είχε και βιβλική προέλευση. «Δεν πρέπει να δρέπεις όλους τους καρπούς από το χωράφι, ούτε να συγκεντρώνεις όλα τα σταχομαζώματα της σοδειάς, ούτε να μαζεύεις όλα τα σταφύλια από το αμπέλι, οφείλεις να αφήνεις κάτι για τον φτωχό και τον ξένο» λέει ο Θεός στον Μωυσή. Στο Δευτερονόμιο – συνεχίζει το economist.com – ένα δεμάτι μένει στο χωράφι για τον ξένο, τον ορφανό από πατέρα, τη χήρα.
Agnès Varda
H μεσαιωνική Ευρώπη σε μεγάλο βαθμό δεχόταν το απομάζεμα αλλά με προσοχή. Δεν ήταν ελεύθερο για όλους και οι κανόνες για την άσκησή του παρέμεναν αμετάλλακτοι μέχρι τον 20ο αιώνα. Ένα καμπανάκι έδινε το σήμα για να ξεκινήσει και με το άκουσμά του ξανά το απόγευμα, τελείωνε.
Το σταχομάζωμα συνεισέφερε σε ένα σημαντικό βαθμό στο εισόδημα των αγροτών και των κατοίκων της υπαίθρου, αποτελώντας ίσως το ένα όγδοο των ετήσιων εσόδων τους στην κεντρική και νότια Αγγλία τον 18ο και τον 19ο αιώνα. Αλλά καθώς τα ανοιχτά χωράφια περιφράσσονταν ολοένα και περισσότερο, οι καλλιεργητές ανησυχούσαν για ζημιές στις καλλιέργειες και καταπατήσεις στην ιδιωτική πια γη. Όταν η Mary Houghton πήγε για σταχομάζωμα το 1788 στα χωράφια του James Steel στο Suffolk, κατέληξε στο δικαστήριο με μια κρίση που αποφαινόταν ότι το σταχομάζωμα ήταν προνόμιο, όχι δικαίωμα και ότι ο κ. Steel δεν είχε καμμία υποχρέωση να της επιτρέψει να μαζεύει στάχυα καλαμποκιού (ears of corn), ήταν στη διακριτική του ευχέρεια.
feedbackglobal.org
Παραδοσιακά, ενδεχομένως επειδή δεν απαιτεί ιδιαίτερη δύναμη, το σταχομάζωμα έχει συνδεθεί με τις γυναίκες. Και τα παιδιά μπορούσαν να συμμετέχουν, μαζεύοντας προσεκτικά στάχυα σε ματσάκια περίπου των 20, που τα έδεναν από τους μίσχους σαν μικρά μπουκέτα. Στη λογοτεχνία οι σταχομαζώχτρες περιγράφονταν ως χωρίς σκοτούρες, τραγουδώντας ενόσω δούλευαν, με λουλούδια στα μαλλιά.
Στη Γαλλία ο ποινικός κώδικας ορίζει ακόμη ότι το απομάζεμα επιτρέπεται «από το χάραμα μέχρι το ηλιοβασίλεμα … όταν έχει τελειώσει η συγκομιδή». Ωστόσο, σύμφωνα με το economist.com, κανένας δε φαίνεται να ξέρει τους κανόνες, ειδικά καθώς δεν υπάρχει πια σχεδόν καθόλου σταχομάζωμα στα σιτηρά.
sharethebountymarin.org
Στα χωράφια καλλιέργειας φρούτων Maynards στο ανατολικό Sussex, τον περασμένο Ιούνιο ο ιδιοκτήτης της φάρμας κάλεσε το τοπικό δίκτυο σταχομαζώματος (Britain’s Feedback Gleaning Network), που είναι το μεγαλύτερο της Βρετανίας, για να μαζέψουν ό,τι είχε απομείνει από την καλλιέργεια του σε ραβέντι (rhubarb). Συνεχής βροχόπτωση είχε ως αποτέλεσμα την πρόωρη ωρίμανση της σοδειάς και χρειαζόταν να καθαριστεί το χωράφι για να ανοίξει ο χώρος και για άλλη. Στη συγκεκριμένη περίπτωση, οι 15-20 συλλέκτες έκαναν στην πραγματικότητα συγκομιδή.
Στις μέρες μας δεν ηχεί καμπανάκι. Μια ειδοποίηση έρχεται με tweet ή μέσω Facebook: «Μάζεμα λάχανου (cabbage glean) στο Wigden, κοντά στο Canterbury. Να είστε εκεί στις 9:00...»
To δίκτυο του Sussex περιλαμβάνει 900 ονόματα. Όσοι πήγαν στη φάρμα Maynards ήταν στην πλειοψηφία τους από το Brighton, την κοντινότερη πόλη – σχεδόν κανείς δεν είχε καταγωγή από την επαρχία και αυτό δεν θεωρείται αφύσικο. Το σταχομάζωμα είναι σήμερα μια αστική και 'πράσινη' ασχολία που συνεπάγεται τουαλέτες, πάρκινγκ και έξοδα μετακίνησης. Οι συλλέκτες φορούν τζιν, μπότες και χρειάζονται οδηγίες για το πώς να χρησιμοποιούν μικρά, αιχμηρά μαχαίρια με τα οποία κόβουν τους βλαστούς. Η επιφάνεια της φάρμας Maynards δεν ήταν μεγάλη, δούλεψαν εκεί περίπου έξι ώρες ημερησίως.
Η μείωση της σπατάλης στα τρόφιμα είναι το βασικό κίνητρο του σύγχρονου σταχομαζώματος αλλά η φτώχεια είναι ο δεύτερος λόγος: των άλλων, όχι όσων συλλέγουν. Κατά τις εκτιμήσεις της κυβέρνησης, δέκα εκατομμύρια τόνοι φαγητού πετιούνται στη Βρετανία κάθε χρόνο, με το 70% να προέρχεται από τα νοικοκυριά. Η χώρα κατέχει την πρώτη θέση στην ΕΕ, απορρίπτοντας συνολικά 89 εκατομμύρια τόνους φαγητού. Την ίδια ώρα, περίπου το 20% των ενήλικων Βρετανών και το 14.5% των νοικοκυριών στην Αμερική έχουν καταχωρηθεί σαν «διατροφικά ανασφαλή», χωρίς να είναι σε θέση να εξασφαλίσουν τη διατροφή που χρειάζονται όσο συχνά το θέλουν.
growingtogetherproject.org
Λίγοι, και στις δύο πλευρές του Ατλαντικού, έχουν προσπαθήσει να μαντέψουν πόσα φρέσκα λαχανικά και φρούτα σαπίζουν πριν φύγουν από το χωράφι. Αγρότες που πήραν μέρος στην Έρευνα Vermont για την Απώλεια Τροφίμων το 2016 υπολόγιζαν την ετήσια καταστροφή λαχανικών και καρπών στο 16% και η έρευνα της Feedback του 2018 προσέγγιζε το ποσοστό των καρπών που πετιούνται από τις καλλιέργειες στις βρετανικές φάρμες «στα τυπικά χρόνια» στο 10-16%.
Συγκρινόμενες με το μέγεθος της απώλειας τροφίμων, οι προσπάθειες που καταβάλουν οι ‘σύγχρονες σταχομαζώχτρες’ μοιάζουν με σταγόνα στον ωκεανό. Τις περισσότερες χρονιές, η Feedback συγκεντρώνει γύρω στους εκατό τόνους φρούτων και λαχανικών. Για το economist.com, το απομάζεμα έχει ξανασυνδεθεί με την κοινωνική πρόνοια. Και αυτό που φαίνεται λίγο, βοηθάει. Σε κάποιες περιοχές υπάρχει ακόμη μια θρησκευτική συμπαραδήλωση. Στην Αμερική η Κοινωνία του Αγίου Ανδρέα (Society of St Andrew) αποτελεί την παλαιότερη και μεγαλύτερη προσπάθεια οργανωμένου απομαζέματος, με 40.000 συμμετέχοντες να μαθαίνουν γι' αυτό κυρίως μέσα από εκκλησίες, συναγωγές και άλλες θρησκείες (ανάμεσα στις οποίες και το ισλάμ). Στις ΗΠΑ και το Ισραήλ το σταχομάζωμα συντονίζεται από θρησκευτικές ομάδες.
Το κάλεσμα σήμερα απευθύνεται σε νέους συλλέκτες από ένα ευρύ πεδίο αλλά υπάρχουν εξαιρέσεις όπου η βοήθεια τοπικά, σε επίπεδο γειτονιάς είναι μεγάλης σημασίας. Ένα σχετικό πρόγραμμα στο Oregon δέχεται για μέλη μόνο όσους το εισόδημά τους είναι μικρότερο ή ίσο με το 200% του ομοσπονδιακού ορίου φτώχειας. Όλοι, λοιπόν, αντιμετωπίζουν συνθήκες φτώχειας και πολλοί είναι μεγαλύτερης ηλικίας ή έχουν κάποια αναπηρία. Ορισμένοι ‘υιοθετούν’ ανθρώπους που δεν είναι σε θέση να περισυλλέξουν οι ίδιοι και μοιράζονται ό,τι μαζεύουν μαζί τους.
sharethebountymarin.org
Όπως σχολιάζει το economist.com, οι 'σύγχρονες σταχομαζώχτρες' βλέπουν τον εαυτό τους ως ευγενή ακτιβιστή. Μιλούν για ‘Άνοιξη στις Καλλιέργειες’ (Arable Spring) και για την ‘Επανάσταση του Σταχομαζώματος’ (Glean Revolution). Υπολογίζουν πρόθυμα πόσοι άνθρωποι θα μπορούσαν να σιτιστούν κάθε χρόνο εάν σώζονταν όλα τα τρόφιμα και εάν παρεχόταν έγκαιρη υλικοτεχνική υποστήριξη. Η μεταφορά φρούτων και λαχανικών από το χωράφι στο τραπέζι απαιτεί ένα στόλο φορτηγών με ψυγεία. Στη Βρετανία, τα διαχειρίζεται η FairShare, που μετρά γύρω στα 20 παραρτήματα. Στη συνέχεια, τα φρούτα και τα λαχανικά χρησιμοποιούνται από τη ΜΚΟ Foodcycle για να παρασκευαστούν γεύματα για όσους βρίσκονται σε ανάγκη, κυρίως στις πόλεις.
Στην Αμερική η Κοινωνία του St Andrew μοιράζει 9.000 τόνους φαγητό κάθε χρόνο σε ένα δίκτυο με αποθήκες που εξυπηρετούν τους φτωχούς στα αστικά κέντρα. Στη νοτιο-κεντρική Πενσυλβάνια απαντώνται 120 «εταίροι στις κοινότητες» ενώ γενικά παρατηρούνται αυξητικές τάσεις. Θα μπορούσαν όσοι ασχολούνται με το απομάζεμα να καταφέρουν περισσότερα; Χωρίς αμφιβολία, αποφαίνεται το economist.com.
foodforward.org
Το σταχομάζωμα στηρίζεται, όπως πάντα, στις καλές σχέσεις με τις φάρμες. Αλλά εκείνοι που αντιμετωπίζουν θετικότερα την ιδέα είναι οι μικρές, οικογενειακές εκμεταλλεύσεις, όχι οι επιχειρήσεις κλίμακας. Η ψυχολογία των αγροτών κάποιες φορές μπορεί να είναι πεσμένη, με ορισμένους να ντρέπονται να καλέσουν ανθρώπους για το απομάζεμα, σα να πρόκειται για παραδοχή αποτυχίας. Σε άλλους δεν αρέσει η ιδέα της παρουσίας ημι-ειδικευμένων εργατών στα χωράφια τους.
Το σταχομάζωμα θα μπορούσε να έχει περισσότερο αστικά και περιαστικά χαρακτηριστικά και υπάρχουν περιοχές όπου αυτό όντως συμβαίνει. Γύρω από τη Silicon Valley στην Καλιφόρνια, η Village Harvest που ιδρύθηκε το 2001, μαζεύει εσπεριδοειδή (citrus) από κήπους, αυλές και περιβόλια. Στη Βρετανία η συλλογή μέσα από κήπους συναντάται κυρίως στο Hackney στο ανατολικό Λονδίνο.
thenorthernecho.co.uk
Το Morrisons στη Αγγλία και το γαλλικό Intermarché πωλούν και λαχανικά χωρίς ωραία εικόνα, με το Intermarché να τα χαρακτηρίζει ‘χωρίς λάμψη’. Στις ΗΠΑ, όπου μόνο το 10% των κατάλληλων προς βρώση τροφίμων ανανεώνεται, ανησυχίες για το κόστος της φιλανθρωπίας δεν αφήνουν τη συγκεκριμένη πρακτική να αναπτυχθεί. Η νομοθετική πρωτοβουλία του 2015 ‘Η Αμερική δίνει περισσότερα’ επιτρέπει μόνιμη φοροελάφρυνση ύψους 15% για τις αγροτικές επιχειρήσεις που καλωσορίζουν το απομάζεμα. Ωστόσο, υπάρχουν νόμοι σχετικά με την παραβίαση ιδιοκτησίας και την πρόκληση ζημιάς που θα μπορούσαν να χαρακτηριστούν αυστηροί, την ώρα που διαφέρουν σημαντικά από πολιτεία σε πολιτεία: οι ανατολικές και οι δυτικές πολιτείες είναι πολύ ανοιχτές στη συλλογή καρπών εν αντιθέσει με την ενδοχώρα όπου δε συμβαίνει το ίδιο.
Πηγή: economist.com
